Na dzień 22 stycznia przypadają rocznice, o których w Iłży szczególnie należy pamiętać. Są to: rocznica wybuchu Powstania styczniowego, którego potyczki rozegrały się również na ziemi iłżeckiej, rocznica urodzin Bolesława Leśmiana, którego słynne erotyki powstawały w otoczeniu iłżeckiego malinowego chruśniaka oraz rocznica śmierci ukochanej Leśmiana, poznanej w Iłży, Teodory Lebenthal.
Iłżeckie Towarzystwo Historyczno-Naukowe zaprosiło na upamiętnienie rocznic już 21 stycznia 2020 r. Na zaproszenie odpowiedziało liczne grono mieszkańców Iłży. To był początek naszego świętowania. Na cmentarzu parafialnym zapaliliśmy znicze, odmówiliśmy modlitwę przy tablicy poświęconej Teodorze Lebenthal oraz na grobach uczestników Powstania styczniowego.
Kontynuacja będzie miała miejsce w dniu jutrzejszym w Warszawie. Zapalimy znicze na grobie Bolesława Leśmiana oraz jego ciotki Gustawy Sunderland na Starych Powązkach. Wieczorem liczna grupa mieszkańców Iłży weźmie udział w spektaklu p.t. „Sen”, który przygotowany został w oparciu o wiersze Bolesława Leśmiana.
To kolejny raz, kiedy chcemy upamiętnić ważne wydarzenia związane z życiem tego genialnego poety.
Zapraszamy do obejrzenia fotografii wykonanych przez Norberta Jastalskiego.
Styczeń to miesiąc ważnych wydarzeń, o których warto pamiętać i zachęcać innych do wspomnień oraz poznawania lokalnej historii. W naszym miasteczku wiele jest miejsc upamiętniających wydarzenia historyczne a także postaci, które wywarły wpływ na polską kulturę. Zbliżająca się data 22 stycznia, z pewnością wielu osobom kojarzy się z wybuchem powstania styczniowego, o którym przypominają mieszkańcom nazwy ulic, groby i tablice pamiątkowe (zapraszamy do przeczytania wpisu na naszej stronie). Niewielu Iłżan wie, choć to grono sukcesywnie się powiększa, że tego dnia urodził się Bolesław Leśmian (1877 r.) natomiast w roku 1942, również 22 stycznia, zmarła w Iłży Teodora Lebenthal, zwana Dorą. Wielu badaczy biografii Bolesława Leśmiana twierdzi, że była ona miłością jego życia.
Pamiątek i miejsc przybliżających sylwetkę tego genialnego poety jest w Iłży zaskakująco wiele. W związku ze zbliżającą się datą zachęcamy do odwiedzenia Izby Pamięci Bolesława Leśmiana, która mieści się na Placu 11 listopada nr 2. Można tu odnaleźć ducha epoki, poznać biografię poety i historię jego rodziny, zobaczyć ciekawe fotografie, obrazy, meble.
Kolejnym miejscem jest, unikatowa i jedyna w Polsce, Biblioteczka Pana Leśmiana, która znajduje się w Miejsko-Gminnej Bibliotece Publicznej w Iłży, na ostatnim piętrze, przy ulicy Warszawskiej 4. W przytulnym pomieszczeniu znalazły swoje miejsce różne wydania poezji Leśmiana, opracowania jego twórczości i biografii.
Jest jeszcze jedno niezwykłe, jakby zagubione i tajemne miejsce – ogród „Malinowy chruśniak”, znajdziecie go przy ulicy Podzamcze, na lewo od schodów prowadzących na zamkowe wzgórze, za domem Sunderlandów.
Iłżeckie Towarzystwo Historyczno-Naukowe, w gronie przyjaciół i sympatyków, po raz kolejny uczci wydarzenia i osoby spotykając się przy tablicy poświęconej Teodorze Lebenthal na iłżeckim cmentarzu. Tutaj przywołamy pamięć o Bolesławie i Dorze, a potem udamy się na groby powstańców styczniowych znajdujące się na tym cmentarzu, by przypomnieć historię tego wydarzenia.
Zapraszamy w dniu 21 stycznia 2020 r. o godzinie 16.00 przy
bramie cmentarza od strony schodów.
W dniu 11 maja 2019 r. grupa mieszkańców Iłży wybrała się do Zamościa, wśród nich również przedstawiciele Iłżeckiego Towarzystwa Historyczno-Naukowego. Okazją do spotkania były imieniny. Niezwykłe imieniny, bo Imieniny Leśmiana organizowane w mieście, w którym poeta mieszkał, tworzył i pracował jako notariusz.
Cykl wydarzeń związanych z imieninami obejmował cały weekend. Dla mieszkańców Iłży szczególnie bliska była wizyta w zamojskim Młodzieżowym Domu Kultury i otwarcie wystawy grafik Norberta Jastalskiego z tekstami Łukasza Babuli. Od czasu gdy wystawa była prezentowana w Iłży rozrosła się o kolejne osiem grafik, do których również teksty napisał Norbert. Spotkanie stało się również okazją do obejrzenia spektaklu, przygotowanego przez młodzież zamojską, do którego tekst, nawiązujący do biografii, twórczości i języka Leśmiana, napisał Piotr Johaniuk. Obejrzeliśmy również film pt. Malinowy zrealizowany przez Norberta Jastalskiego. Czas wypełniły ciekawe i inspirujące rozmowy z naszymi przyjaciółmi z Towarzystwa Leśmianowskiego w Zamościu.
Po obejrzeniu wystawy Pan Sławomir Bartnik – Prezes Towarzystwa Leśmianowskiego, który o Zamościu i Bolesławie Leśmianie wie prawie wszystko, oprowadził nas śladami poety po Zamościu. Z wielką pasją pan S. Bartnik opowiadał o życiu poety w Zamościu, pokazał nam miejsca, gdzie mieszkał, pracował i lubił spędzać czas.
Kolejnym wydarzeniem, w którym wzięliśmy udział, było malowanie imieninowego prezentu na Rynku Wodnym. Nawet chwilowe przejście burzy nie zakłóciło pracy Norbertowi Jastalskiemu.
Sobotni dzień dopełniło imieninowe spotkanie w Restauracji Centralka, znajdującej się w budynku, w którym z rodziną mieszkał Bolesław Leśmian. W niedzielę 12 maja 2019 r. odbył się bieg na dystansie 7 kilometrów o nazwie Rozzielenie. Naszych mieszkańców, z sukcesami, reprezentowali członkowie Stowarzyszenia Miłośników Aktywności Fizycznej „Iłża pędzi”.
22 stycznia minęła 76 rocznica śmierci Teodory Jadwigi Lebenthal. W tym dniu na naszej stronie miał być opublikowany artykuł poświęcony zmarłej. Ze względu jednak na odnalezienie w sieci fragmentu opracowania prof. Doroty Samborskiej-Kukuć pt. Korekty i uzupełnienia do biografii Teodory (Dory) Lebenthal, wstrzymaliśmy się z publikacją własnego materiału, uznając że bez uwzględnienia wniosków Profesor Samborskiej będzie on niekompletny. Już wstępna lektura pokazała, że jest to wyjątkowe opracowanie, które każe nam zrewidować wiele przekazów dotyczących biografii Dory. Artykuł ukazał się w wydawnictwie Teksty Drugie, zajmującym się teorią literatury i krytyką. Wydawało się, że napotkamy trudności z pozyskaniem całego tekstu, lecz dzięki uprzejmości Autorki, która przesłała nam jego treść, możemy dziś podzielić się z czytelnikami wynikami jej badań[1].
Korekta i uzupełnienia do biografii to naukowe opracowanie, którego osoba Teodory Lebenthal jeszcze nie posiadała. Dorota Samborska-Kukuć nie tylko poddała analizie wszystko co do tej pory ukazało się drukiem o Dorze ale także przez kwerendy metryk, aktów zgonów, roczników adresowych i prasy, odkryła wiele nieznanych wątków z życia bohaterki jak i jej rodziców. Autorka zwróciła uwagę na fakt, że większość informacji o Teodorze nie pochodzi z wiarygodnych źródeł lecz z przekazów wtórnych, które z różnych powodów uległy zniekształceniu. Świadczy o tym długi szereg błędnych lub wątpliwych danych biograficznych takich jak data urodzenia, imię ojca, nazwisko rodowe matki czy specjalizacja lekarska.
Zaskakujące są wnioski dotyczące rzekomego małżeństwa Teodory z chirurgiem Józefem Szperem czy sprawa apartamentu, który miała sprzedać aby ratować zadłużonego Bolesława Leśmiana.
Poniższy cytat to ostatni z rozdziałów artykułu, kwintesencja
ustaleń autorki.
Wnioski
Rekonesans i weryfikacja wiadomości dotyczących Teodory Lebenthal utrwalonej w poezji autora Napoju cienistego pokazały, że powtarzane przez biografów Leśmiana, często w sposób etykietalny, informacje czerpane z komeraży wspomnieniowych i korespondencyjnych, nie tylko są niewystarczające, ale w wielu aspektach mylne, intencjonalnie lub bezwiednie przez świadków modyfikowane. Potwierdza się, że była Żydówką; dzięki poszukiwaniom udało się ustalić personalia prawdopodobnie jej rodziców a nawet kilka szczegółów z nimi związanych. Wskazano możliwe, wskutek nie dających się pogodzić dyferencji, daty jej urodzenia: rok 1879, 1884 wpisywane kolejno w wykazy lekarzy warszawskich lub 1885 – rok widniejący w konwersji. Była lekarką, ale nie o specjalizacji ginekologicznej, lecz dermatologicznej. Podważono, opierając się na metrykach, to, że Dora była żoną chirurga, Józefa Szpera, chrzciła się i umarła bowiem jako panna, a Szper żenił się jako kawaler. Wobec rozlicznych sprzeczności dotyczących malwersacji w biurze notarialnym Leśmiana i konieczności spłaty przez niego długu poddano w wątpliwość sprzedaż przez Lebenthalównę apartamentu, który mógł być przez nią jedynie wynajmowany. Odsłonięto również nieznany dotąd krąg znajomych Dory: małżeństwo lekarzy Borowskich oraz plastyczkę Jadwigę Wolffową, ustalono także dane jej oprawców – małżeństwa Łyżwińskich z Iłży.
Choć wyniki badawcze Doroty Samborskiej-Kukuć można ująć w niewielkim akapicie, to ich znaczenie jest zasadnicze. Autorka wykonała obszerną pracę, która być może wywoła odzew wśród specjalistów od Leśmiana, z którym przecież nierozerwalnie złączona jest Dora. Niemniej istnieją jeszcze przestrzenie badawcze, w których możemy odnaleźć ślady po Teodorze. Jedną z takich domen jest dokumentacja lekarska. W Archiwum Państwowym w Kielcach odnaleziono dwa świadectwa przedstawiające przebieg śmiertelnej choroby Dory.[2] Do iłżeckiego szpitala przyjęta została rano 18 stycznia 1942 r. z gorączką 39°C i rozpoznaniem tyfusu plamistego. Doktor Obremski tak opisał przebieg choroby: badanie moczu wykazało ślady białek i ślady cukru, dla czego podano 10 jednostek insuliny, ale bezprzytomność wzmaga się, mimo że puls się poprawił po różnych zabiegach nasercowych. Chwilami całkiem wysadza, migotanie. Napoje raz po raz podaje się, które przyjmuje.
Arkusz szpitalny Teodory Lebenthal (źródło: AP w Kielcach)Wykres temperatury z łóżka szpitalnego Teodory Lebenthal (źródło: AP w Kielcach)
Przez dwa dni udało się zbić temperaturę. W nocy z 21 na 22
stycznia gorączka powróciła i zaczęła rosnąć by osiągnąć po południu ponownie
39°C, był
to już stan agonii. Według aktu zgonu Teodora zmarła o godzinie 20. Nieco
zastanawiająca jest zwłoka w zgłoszeniu śmierci do kancelarii parafialnej,
które nastąpiło dopiero 24 stycznia.
Wpis w księdze zmarłych (żródło: Parafia W.N.M.P. w Iłźy)
Subiektywny opis ostatnich dni Dory zachował się także we wspomnieniach o Bogumile Latrzance-Sikorskiej.[3]Leżała[Bogumiła] w Szpitalu Powiatowym w Iłży od dnia 18 do 28 stycznia 1942 roku. Miała osobny pokój, do którego ok. 20 stycznia 1942 roku przywieziono chorą na tyfus lekarkę z Iłży, przyjaciółkę poety Leśmiana, Dorę Lebenthal, która natychmiast dostała odpowiednie zastrzyki i po nich usnęła. Mimo, że Bogunia próbowała ją kilka razy budzić, zmarła 22 stycznia 1942 roku we śnie. W czasie choroby nikt lekarki nie odwiedzał.
W ostatnim czasie udało się pozyskać jeszcze jedno świadectwo dotyczące doktor Lebenthal. Jest to relacja pani Zofii Łagodzińskiej z d. Szlachetko. W czerwcu 1940 r. został aresztowany i rozstrzelany przez Niemców jej ojciec, Karol. To tragiczne wydarzenie odcisnęło piętno na życiu i zdrowiu Jadwigi Szlachetko, żony Karola. Bardzo wyszczuplała, nerwy koiła palaniem ogromnej ilości papierosów, dostała też ostrej egzemy, która objawiała się pękaniem skóry, szczególnie w miejscach zgięć stawowych. Miała duże trudności z wyleczeniem tej dolegliwości. Skuteczna w terapii okazała się dr Lebenthal. Między kobietami zawiązała się nić sympatii. Pani Zofia odwiedzała wraz z mamą panią doktor, która była dla niej bardzo serdeczna i miła. Pamięta również, że w pokoju gdzie mieszkała Dora był portret mężczyzny. Później dowiedziała się, że przedstawiał Leśmiana.
Po śmierci Dory, była kilkukrotnie na jej grobie, który znajdował się bezpośrednio gdzieś przy południowo- wschodnim ogrodzeniu Starego Cmentarza. W pamięci Pani Łagodzińskiej Teodora Lebenthal pozostała jako osoba stale zapracowana i zaangażowana bez reszty na rzecz pacjentów, określiła ją mianem przeszlachetnego człowieka.
Paweł Nowakowski
[1] Po otrzymaniu artykułu od Pani Profesor, również na stronach internetowych odnalazłem pełną jego treść:
https://journals.openedition.org/td/1030
[2] zespół 21/2804, sygn. 62, k.102 i 103; dziękuję Panu Adamowi Malickiemu za pomoc
w odnalezieniu dokumentów.
[3] Franciszek Sikorski, Wspomnienia o Bogusławie
Latrzance-Sikorskiej „Ewie” (mps) s. 25.
Konferencję rozpoczęto Hymnem Hrubieszowszczyzny w wykonaniu Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Hrubieszowskiej (fot. P.N.)
W minioną sobotę (9 września) w Hrubieszowie odbyła się konferencja popularno- naukowa z okazji 140 rocznicy urodzin Bolesława Leśmiana. Została ona zorganizowana przez Towarzystwo Regionalne Hrubieszowskie, niezwykle zasłużoną instytucje istniejącą już od ponad 200 lat. Do udziału w konferencji zaproszono ITHN oraz Muzeum Regionalne w Iłży. Mimo odległości, ograniczeń czasowych i finansowych nie mogliśmy odmówić włączenia się w tak ważne wydarzenie, widząc w nim możliwość przedstawienia na szerszym forum dokonań Iłży na leśmianowskiej niwie. Nasza delegacja składała się z czterech osób: Adam Bałuch, Łukasz Babula, Norbert Jastalski i Paweł Nowakowski.
Konferencja to przede wszystkim wygłaszanie referatów. Wśród sześciu prelegentów znalazł się reprezentant Iłży Łukasz Babula z wystąpieniem pt. Dom i ogród Sunderlandów, miejsce spotkań z historią i literaturą.
Prelekcja Łukasza Babuli (fot. P.N.)
Był to referat w konwencji filozoficzno – poetyckiej wzbogacony o obszerny zbiór slajdów.
Ale do Hrubieszowa pojechaliśmy nie tylko z przekazem werbalnym. W holu tamtejszego domu kultury wyeksponowaliśmy wystawę plastyczną zaprojektowaną i wykonaną przez Norberta Jastalskiego. Przedstawia ona iłżeckie miejsca i wydarzenia związane z Bolesławem Leśmianem. Ekspozycja ma oryginalny charakter i będzie się rozrastać. W niedalekiej przyszłości zostanie przeniesiona do Zamościa, wzbogacona o plansze hrubieszowskie, a następnie przybędzie do Iłży poszerzona o treści zamojskie. Może okazać się, że będzie to jedyne przedsięwzięcie w tym szczególnym roku, które uda się zrealizować wspólnie przez przedstawicieli trzech leśmianowskich miast.
Dodatkowo dla upamiętnienia naszej obecności w Hrubieszowie wydaliśmy folder, który mógł otrzymać każdy uczestnik konferencji.
Dziękujemy organizatorom wydarzenia za bardzo serdeczne przyjęcie naszej delegacji. Nie tylko poszerzyliśmy naszą wiedzę o życiu i twórczości Leśmiana ale mogliśmy poznać ludzi wrażliwych, twórczych i życzliwych, co jest wartością nie do przecenienia.
Autorzy i tematy wystąpień na konferencji w Hrubieszowie z okazji 140 rocznicy urodzin Bolesława Leśmiana:
Jerzy L. Krzyżewski, prezes Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego im. Stanisława Staszica, Leśmian w Hrubieszowie
Agnieszka Skubis-Rafalska, Biuro Wojewody Lubelskiego, Człowiek i natura w poezji Bolesława Leśmiana
Łukasz Babula, Muzeum Regionalne w Iłży, Dom i ogród Sunderlandów, miejsce spotkań z historią i literaturą
Katarzyna Jakimiak, kustosz Muzeum A. Mickiewicza w Warszawie, Leśmian – warszawskie ścieżki poety
Teresa Renata Bodys, sędzia Sądu Okręgowego w Zamościu, Bolesław Leśmian – rejent
Sławomir Bartnik, prezes Towarzystwa Leśmianowskiego w Zamościu, Spacer z Leśmianem po Zamościu
Paweł Nowkowski
Instalacja iłżeckiej wystawy w holu Domu Kultury w Hrubieszowie (fot. P.N.)
Wystawa gotowa (fot. N. Jastalski)
Jerzy Krzyżewski, „naczelny” regionalista i historyk Hrubieszowa, organizator konferencji (fot. N. Jastalski)
Spotkanie Iłży z Zamościem w Hrubieszowie; Sławomir Bartnik (po lewej) prezes Towarzystwa Leśmianowskiego w Zamościu i właściciel Malinowego Chruśniaka Adam Bałuch (fot. N. Jastalski)
