Uwagi do uzasadnienia heraldyczno-historycznego projektów symboli Gminy Iłża
16 kwietnia 2022 r. na stronie https://herby.manifo.com/strona-glowna/get/7ef19500e93d3f9ef9d87dc4284d289f ukazał się dokument pt. „Uzasadnienie heraldyczno-historyczne projektów symboli Gminy Iłża”, autorstwa Kamila Wójcikowskiego i Roberta Fidury. Opracowanie miało na celu przekonanie Komisji Heraldycznej do akceptacji przedłożonego projektu herbu i innych insygniów dla Gminy Iłża. Należy podkreślić, że zgodnie z tytułem dokumentu projekty dotyczą symboli gminy, a nie miasta. Najważniejszą częścią dokumentu, która miała wykazać słuszność przyjętej koncepcji projektów są dwa rozdziały – Rys historyczny Iłży i Tradycje heraldyczne i sfragistyczne Iłży. Pierwszemu z nich, autorzy poświęcają 1,5 strony. Niestety, przedstawiony materiał prezentuje niski poziom merytoryczny oraz czerpie z ograniczonego i niepewnego zasobu źródłowego. Skutkuje to popełnieniem szeregu błędów rzeczowych, o których poniżej:
- wzniesienie zamku przypisano Iwonowi Odrowążowi w 1239 r.,
(w tym czasie biskup Iwo już nie żył; w historiografii iłżeckiej funkcjonuje błędny przekaz, iż budowniczym zamku był Radosław Odrowąż w 1139 roku)
- wskazano rok 1567 jako datę budowy ratusza, natomiast 1821 rokiem jego rozbiórki,
(obiekt zbudowany został w 1576 r., a rozebrany w 1822 r.)
- stwierdzono, że fabryka fajansu działała od 1821 r. do 1903 r.,
(fabryka została założona w 1823 r. i funkcjonowała do 1885 r.)
- autorzy sytuują Zębiec w Starachowicach,
Jeszcze jedną błędną datację można odnaleźć w rozdziale Charakterystyka Gminy Iłża:
- autorzy wskazują, że siedziba powiatu znajdowała się w Iłży do 1918 r.
(w rzeczywistości do 1915 r.)
Wyszczególnione pomyłki mogą wydawać się błahe lecz nie powinny pojawić się w tego typu dokumencie, przeznaczonym dla Komisji Heraldycznej. Uzasadnienie powinno być świadectwem rzetelnej wiedzy i staranności, szczególnie, że zostało ono sporządzone za pieniądze podatników.
W rozdziale Tradycje heraldyczne i sfragistyczne Iłży zawarta jest istota uzasadnienia. Autorzy przyznają, że swoją wiedzę o przedrozbiorowej sfragistyce Iłży czerpali z książki Henryka Seroki pt. Heraldyka miast małopolskich do końca XVIII w. Seroka zwięźle i merytorycznie wyjaśnił genezę herbu Iłży i wpływ biskupstwa na jego wizerunek. Już w pierwszym zdaniu podał kluczową informację – „Herb Iłży, należącej do biskupstwa krakowskiego…” Seroka zauważa, że przynależność miasta do biskupstwa miała odzwierciedlenie w heraldyce. Najpierw wyrażano to postacią biskupa, a od połowy XVII w. infułą biskupią. Uważa, że „uprawnienia do decydowania o herbach miast biskupich leżały, przede wszystkim w gestii biskupa, niezbyt chętnie sięgającego po herb kapituły.” W uzasadnieniu heraldyczno-historycznym nie znajdziemy jednak odniesienia do spostrzeżeń Seroki, który wyraźnie akcentuje znaczenie biskupa w kwestiach heraldycznych. Autorzy uzasadnienia nie dostrzegają (albo nie chcą dostrzec) tych ważkich konkluzji ponieważ burzy to ich koncepcję prymatu kapituły nad biskupstwem. W tym celu gotowi są nawet wyartykułować „nowatorskie”, stwierdzenie, że to właśnie kapituła była właścicielką i założycielką miasta Iłża. Autorytet i znawca średniowiecznej historii Polski, Jan Długosz w Liber beneficiorum wyraził odmienny pogląd, wskazując, że „Biskup krakowski jest jedynym ofiarodawcą i opiekunem, do którego należy majątek wspomnianego miasta [Iłża] i zamku.” Kapituła rzeczywiście współrządziła z biskupem, ale w ściśle określonych ramach prawnych. Samodzielnie zarządzała dobrami biskupimi w okresach wakatu na katedrze. Stwierdzenie, że była właścicielką i założycielką Iłży nie znajduje potwierdzenia w źródłach.
Autorzy pomijając kwestię wpływu biskupstwa na heraldykę iłżecką fałszują jej przekaz. Z tego powodu w uzasadnieniu brak jest oceny znaczenia infuły w heraldyce miasta i gminy. Pogłębiona analiza roli infuły winna znaleźć się w dokumencie przede wszystkim dlatego, że projekt nowego herbu gminy powinien opierać się na dawnej heraldyce gminnej, której istnienia autorzy nawet nie są świadomi. Po utracie praw miejskich Iłża stała się gminą od roku 1869 i była nią do 1925, używając wtedy herbu trzy infuły.
Tworząc uzasadnienie autorzy najczęściej czerpali z opracowań przekrojowych , takich jak Leksykon miast polskich, Miasta polskie w tysiącleciu, Herby miast polskich, Herbarz miast polskich. Z racji rozległości tematu nie zwierają one szczegółowych informacji o interesujących nas herbach. Wiele opracowań, które wykorzystano pochodzi z lat 60. XX w. i nie uwzględnia nowych ustaleń. Jedynie wspomniany już H. Seroka w Heraldyce miast małopolskich i K. Głowacki w Heraldyce historycznych miast regionu sandomiersko-kieleckiego bardziej przybliżają heraldykę iłżecką. Autorzy w ogóle nie odnieśli się do najnowszych źródeł regionalnych, które przecież istnieją i stanowią jak dotąd jedyne, szczegółowe opracowania poświęcone heraldyce lokalnej. Gdyby do nich sięgnęli, nie musieliby dywagować nad zawartością odcisku pieczęci z 1778 i 1789 r. Odnaleźliby wyraźny odcisk tej pieczęci, a nawet odczytali jej legendę. Ze współczesnych źródeł regionalnych można również dowiedzieć się jaki był herb miasta w okresie międzywojennym, którego wizerunku autorzy nie są pewni, pisząc – Płaskorzeźba na budynku magistratu z tego okresu podpowiada jak mógł w owym czasie wyglądać iłżecki herb. Lokalna heraldyka nie obfituje w mnogość opracowań. Zapoznanie się z całą literaturą jej poświęconą nie nastręcza większych trudności, a co niewątpliwie należało do obowiązku autorów uzasadnienia, jako warunek gruntownej znajomości tematu. Biorąc pod uwagę fakt, iż zarówno treść opracowania jak i przypisy nie zawierają żadnych odniesień do regionaliów można wysnuć wniosek, iż autorzy nie podołali temu zadaniu. Ponadto, należy wskazać na kuriozalny, pseudonaukowy sposób tworzenia niektórych przypisów. Wiele z nich to w rzeczywistości uzupełnienie podpisu grafik.
Uzasadnienie oprócz tekstów zawiera również projekty graficzne. W stosunku do pierwotnych projektów poprawiono formę koron i zmieniono grot drzewca sztandaru gminy. W pierwszym założeniu miał on kształt infuły, ostatecznie jest stylizowanym herbem miasta. W mojej ocenie, najsłabszym elementem insygniów jest Medal Honorowy Gminy Iłża, którego forma nie koresponduje z jego przeznaczeniem.
Należy jednak zauważyć, że opracowanie zawiera dobrej jakości zdjęcia najstarszych odcisków pieczętnych, znanych do tej pory z niewyraźnych fotografii i przecierek.
Paweł Nowakowski