Ciekawą i zapomnianą postacią powstania styczniowego jest Piotr Derengowski[1] vel Deręgowski, naczelnik cywilny miasta Iłży przez cały okres powstania styczniowego, który przez dziesięć lat był tamtejszym notariuszem. Aresztowany pod koniec 1864 r. został zesłany na 12 lat katorgi nad Bajkał, gdzie brał udział w powstaniu zabajkalskim. Zostawił po sobie bardzo ciekawe zapiski z okresu zesłania, szczegółowo opisujące wydarzenia zrywu polskich katorżników z 1866 r.
Urodził się 29 kwietnia 1829 r. w Czarnym Lesie jako najmłodsze dziecko Mateusza i Marianny z Kretkowskich[2], a akt urodzenia sporządzono 14 sierpnia w kościele parafialnym w Sobikowie. Miał siedmioro rodzeństwa, trzech braci i cztery siostry, ale dwie z nich zmarły w wieku niemowlęcym: Kajetana Katona[3] (ok. 1805-?, żonaty z Konstancją Biernacką), Annę (1804-1804), Józefę (1806-1806), Józefę (1811-?), Zuzannę (1814, zamężna z Aleksandrem Wiśniewskim), Antoniego (1817-?) i Klemensa Józefa (1819-?).
Mateusz, ojciec Piotra, najmował się do pracy ekonoma i leśniczego, w związku z czym rodzina co kilka lat zmieniała miejsce zamieszkania. Kolejne miejscowości gdzie zamieszkiwali Derengowscy to: Łagiewniki k. Zgierza w (1804), Jasienin w parafii Jeżów (1806), Zalesie w parafii Brzeziny (1814, gdzie Mateusz pracował jako ekonom), Sobików (1817, posada nadleśnego), Czaplinek (1819, ekonom), Czarny Las (1825, ekonom) i Zawady (1828, ekonom). Jednakże zmarł 19 czerwca 1828 r. kiedy Piotr miał trzy lata. Akt zgonu został sporządzony w kancelarii parafialnej w Jedlińsku. Prawdopodobnie matka z młodszymi dziećmi został w okolicach Jedlińska, gdyż pięć lat później odnajdujemy tutaj Kajetana, najstarszego z rodzeństwa, który przeniósł się tu ze swoją rodziną i objął posadę ekonoma w Jedlance.
Przed 1846 r. Piotr znalazł zatrudnienie jako pisarz w kancelarii rejenta w Radomiu. Ożenił się 28 stycznia 1846 r. z Barbarą Marianną Ostrowską, córką Antoniego i Marcjanny z Krzemińskich a ceremonia zaślubin odbyła się w kościele pw. św. Jana w Radomiu.
Mieli pięcioro dzieci:
- Justynę Brygidę, ur. 8 października 1846 r. w Radomiu, tam też zmarła 18 sierpnia 1848 r.;
- Anielę Barbarę, ur. 2 sierpnia 1848 r. w Radomiu;
- Władysława, ur. 20 września 1850 r. w Radomiu;
- Mariana, ur. 15 sierpnia 1853 r. w Radomiu, chrzest odbył się w kościele parafialnym w Chmielniku. Ożenił się 16 października 1897 r. w Radomiu z Marianną Białecką, prowadził aptekę w Lublinie w latach 1897-1898[4];
- Henryka, ur. 19 stycznia 1856 r. w Iłży.
W lipcu 1850 r. zamieszkał w Warszawie w domu zajezdnym skąd 22 września oddalił się nie wiadomo gdzie, jak donosiła „Gazeta Policyjna”. Prawdopodobną przyczyną nagłego wyjazdu z Warszawy była informacja o narodzinach syna Władysława, który to urodził się dwa dni wcześniej.
Na początku 1854 r. objął posadę rejenta na okręg szydłowski, o czym informowała prasa: Praktykant przy Rejencie Kancellaryi Ziemiańskiej w Radomiu Piotr Derengowski, Rejentem Kancellaryi Okręgu Szydłowskiego[5]. Ale po rocznym urzędowaniu w Chmielniku[6] objął podobną posadę w Iłży i prowadził w latach 1856-1865 kancelarię notarialną obejmującą okręg solecki i szydłowiecki[7] – zachowały się akty sporządzone i podpisane przez niego[8]. Być może wpływ na przeprowadzkę do Iłży miał fakt, że jego brat Kajetan około 1853 r. zamieszkał z liczną rodziną w kolonii Seredzice leżącej dwa i pół kilometra od iłżeckiego rynku. W tym czasie wyróżniano Seredzice[9] Bliższe i Seredzice Dalsze, a nazwa odnosiła się do odległości od miasteczka. Piotr był świadkiem na ślubie swojego bratanka Władysława z Ksawerą Golczewską jaki odbył się w kościele w Iłży w 1857 r.
Kiedy synowie Władysław i Marian osiągnęli wiek szkolny zostali wysłani do szkoły w Kielcach prowadzonej przez Hermana Hillera i prawdopodobnie zamieszkali w internacie tejże szkoły mieszczącym się przy obecnej ul. Sienkiewicza.
Nie wiemy w jakim stopniu Derengowski zaangażował się w rozwój lokalnej organizacji narodowej, ale wkrótce został mianowany naczelnikiem cywilnym władz powstańczych w mieście. W jego domu 10 stycznia 1863 r. zorganizowano naradę w której brali udział: naczelnik wojenny województwa sandomierskiego Marian Langiewicz, Tomczyński, Lewkowicz, Maciejowski, pruski oficer i dzierżawca Chwałowic Dąbrowski. Radzono nad organizacją ataku na jednostki rosyjskie stacjonujące w Iłży. Atak z nieznanych przyczyn nie doszedł do skutku[10]. Derengowski mógł liczyć na współpracę miejscowych oficjeli: Franciszka Ochińskiego, burmistrza Iłży, ks. Michała Bartosika, miejscowego wikarego oraz wielu mieszczan. Do zadań naczelnika miasta należało m. in.: informowanie dowódców powstańczych o ruchach nieprzyjacielskich wojsk, aresztowanie ludzi podejrzanych o zdradę i dostarczenie ich do najbliższego oddziału, zatrzymywanie dezerterów i rozbitków i kierowanie do oddziałów, ostrzeganie przed aresztowaniami, wydawanie paszportów, ewidencjonowanie start powstańczych, informowanie władz zwierzchnich o nadużyciach i represjach moskiewskich, udzielanie pomocy oddziałom powstańczym, przechowywanie broni, dostarczanie zaopatrzenia, ściągania podatków do kasy narodowej, organizowanie pomocy dla kobiet opiekujących się rannymi powstańcami[11].
W kwietniu 1863 r. został wykonany wyrok na Janie Kurpiku, posądzonym o szpiegostwo na rzecz władz moskiewskich, a egzekucji dokonali prawdopodobnie powstańcy z oddziału mjr. Faustyna Grylińskiego. W maju 1863 r. Piotr został mianowany przez Józefa Prendowskiego, nowego komisarza województwa sandomierskiego, na komisarza powiatu radomskiego. Na przełomie czerwca i lipca w okolicach Iłży zlikwidowano Józefa Przybysławskiego, ekspozytora poczty, również podejrzewanego o donoszenie do władz carskich. W maju 1864 r. w celach represyjnych w związku z wcześniejszymi wyrokami na Krupiku i Przybysławskim na iłżeckim rynku zostało straconych przez władze carskie pięciu wcześniej aresztowanych powstańców: Wincenty Woszczalski, Aleksander Kosiński, Szymon Taras, Antoni Głombicki i Paweł Kozubski[12]. Mimo takich represji Derengowski nie wyjechał z Iłży i niestety pod koniec 1864 r. został aresztowany na podstawie donosu Wajsmana, iłżeckiego młynarza, który miał za złe władzom powstańczym wcześniej nałożoną na niego kontrybucję. Piotr został oskarżony o udział w zabójstwie Józefa Przybysławskiego[13] i był sądzony w tzw. procesie szesnastu. Sąd wojenno-polowy ogłosił wyroki 17 czerwca względem następujących osób:
- Piotr Derengowski oskarżony o bycie naczelnikiem powstańczym miasta Iłży i współudział w powieszeniu ekspozytora Przybysławskiego skazany na śmierć przez powieszenie;
- Franciszek Ochiński oskarżony o dostarczenie Langiewiczowi do Wąchocka całej kasy miejskiej z magistratu iłżeckiego, zbieranie podatków na cele powstania i przyczynienie się do powieszenia Przybysławskiego skazany na śmieć przez powieszenie;
- Tomasz Grajewski, ławnik iłżecki, oskarżony o współudział w dostarczeniu kasy miejskiej Langiewiczowi, werbowanie ludzi do oddziałów, przekazanie dokumentów urzędowych powstańcom, przyczynienie się do powieszenia Przybysławskiego skazany na sześć lat katorgi w kopalniach syberyjskich;
- Walenty Stocharski, także ławnik miejski, oskarżony j.w. oraz odesłanie do Langiewicza dwóch schwytanych kozaków, skazany na sześć lat katorgi w kopalniach syberyjskich;
- Kajetan Gantner[14] oskarżony o wspieranie finansowe powstańców, dostarczanie paszy dla koni w oddziale Łady, współudział w zamordowaniu Przybysławskiego, wydanie oddziałowi Grylińskiego urlopowanego carskiego żołnierza Jana Kurpika, który został później powieszony przez powstańców, na poczet kary zaliczono mu czas spędzony w więzieniu, zasądzono poręczenie i nadzór policyjny;
- Franciszek Niziński, urzędnik, oskarżony o doniesienie do władz powstańczych na młynarza Wajsmana, na którego nałożono kontrybucję, o współudział w powieszeniu Przybysławskiego, udział w napadzie na Szydłowiec i dostarczanie kos powstańcom, na poczet kary zaliczono mu czas spędzony w więzieniu, zasądzono poręczenie i nadzór policyjny;
- Kazimierz Boszczyński oskarżony o werbowanie do oddziałów powstańczych i wydanie Langiewiczowi dwóch schwytanych kozaków, na poczet kary zaliczono mu czas spędzony w więzieniu, zasądzono poręczenie i nadzór policyjny;
- Kazimierz Krokowiński oskarżony o przyczynienie się do powieszenia Krupika, który oddalił się z powstańczego oddziału bez zezwolenia skazany na osiem lat ciężkich robót w twierdzach;
- Józef Kielak jw., skazany na osiem lat ciężkich robót w twierdzach;
- Ignacy Myszko[15] jw., skazany na osiedlenie;
- Stanisław Myszko[16] jw., skazany na osiedlenie;
- Antoni Głot jw., skazany na osiedlenie;
- Antoni Pisarek jw., skazany na osiedlenie;
- ksiądz Michał Bartosik oskarżony o przynależność do organizacji rewolucyjnej, podburzanie w kazaniach ludności do buntu, dostarczanie powstańcom zaopatrzenie, skazany na zamieszkanie na Syberii;
- Jakub Kot za współudział w powieszeniu Przybysławskiego i grożenie zabójstwem Krystjanowowej, żonie carskiego żołnierza, skazany na zamieszkanie na Syberii;
- Stanisław Derengowski[17] za współudział w zamordowaniu Przybyszewskiego skazany na zamieszkanie na Syberii[18].
Generał Bellegarde zgłosił zastrzeżenia do tego wyroku względem Derengowskiego i Ochińskiego, kwestionując wiarygodności świadka Chaskla Grynszpana. W związku z czym Audytoriat Polowy zrewidował wcześniejsze decyzje i w dniu 2/14 września 1865 r. skazał Derengowskiego i Ochińskiego na dwanaście lat ciężkich robót w kopalniach syberyjskich oraz pozbawienie wszystkich praw stanu, dodatkowo polecił skonfiskowanie majątku na rzecz pokrycia strat wyrządzonych skarbowi państwa i na zaspokojenie roszczeń Rutkowskiej, córki po Przybysławskim. Namiestnik konfirmował wyrok 6/18 września zmieniając jednakże okres kary na 8 lat[19]. Barbara po aresztowaniu męża przeniosła się razem z synami do Radomia.
Transport więźniów odprawiono 23 września 1865 r. z dworca Petersburskiego w Warszawie, znajdującego się po drugiej stronie Wisły naprzeciw Cytadeli. Z przesiadkami w Petersburgu (8 października) i Moskwie (13 października), dojechali 22 października do Niżnego Nowogrodu. Trasę do Kazania pokonali na pokładzie parowozu żeglującym po Wołdze. Zesłańcy wielokrotnie byli poddawani szczegółowej rewizji i zabierano im, oprócz zabronionych rzeczy takich jak noże, scyzoryki, widelce, tytoń, atrament, pióra i ołówki, również inne wartościowe rzeczy wzbogacające kieszenie przeszukujących. Dalsza podróż odbywała się tzw. etapami, poprzez Ochańsk dotarł do Kunguru. Tutaj spotkał zesłaną w 1864 r. Jadwigę z Wojciechowskich Prendowską[20] i jej męża Józefa[21], swojego wcześniejszego zwierzchnika we władzach cywilnych Rządu Narodowego, za poręką którego wyszedł z więzienia i spędził kilka godzin w ich towarzystwie.
Kolejne miasta na trasie przemarszu partii w jakiej znajdował się Piotr to: Jekantenyburg, Perm, Tiumień, Tobolsk, Tomsk, Krasnojarsk i docelowe miejsce zesłania jakim były okolice Irkucka. W Tiumieniu spotkał Kazimierza Szermentowskiego[22] z Bodzentyna, który również był w trakcie transportu na miejsce zesłania za udział w powstaniu.
Był świadkiem tzw. powstania zabajkalskiego jakie wybuchło w czerwcu 1866 r. w okolicach Irkucka nad Bajkałem. Przebywało tam około tysiąca polskich skazańców rozsianych po nabrzeżnych osadach, wykorzystywanych do budowy infrastruktury i wyrębu lasu. Przywódcy zrywu: Narcyz Celiński, Gustaw Szaramowicz, Leopold Eljaszewicz, Jakub Rejner i Władysław Kotkowski, mieli nadzieję zdobyć broń na strażnikach i przedostać się do granicy z Chinami. Łudzili się także, że może do powstania przyłączą się katorżnicy z odleglejszych okolic. Sporo zamieszania w planowaną akcję wprowadził manifest cara z kwietnia 1866 r., na mocy którego wielu skazańcom skrócono katorgę o połowę. To oraz pewne niesnaski wśród szlachty na czele z baronem Antonim Rück von Pletteubergiem, spowodowały, że tylko połowa zesłańców zaangażowała się w działania, o czym pisał Derengowski:
Ogólna cyfra zgromadzonych przy Szaramowiczu wyniosła ludzi trzystu kilkudziesięciu, uzbrojonych częścią w wojskowe karabiny, częścią w broń myśliwską, rewolwery, pałasze, a przeważnie w kosy i lance; a że ogół partii, w półkolu Bajkału rozrzuconych, wynosił cyfrę 705 ludzi, połowa zatem nie przyjęła udziału w ruchach, i pozostała czy to na miejscach, czy też szukała schronienia po lasach[23].
Po kilkunastu dniach wojsko rosyjskie pojmało większość uczestników powstania, a zatrzymanych lokowano na parowcu pływającym jako wsparcie wojsk rosyjskich po jeziorze. W dniu 16 lipca zostali odtransportowani do więzienia w Irkucku. W ciągu kolejnych sześciu tygodni złapano wszystkich uciekinierów i odstawiono do więzienia. Zorganizowano komisję śledczą, która wydała surowe wyroki dzieląc pojmanych na kilka kategorii: pierwsza obejmowała tych, którzy imiennie skazani zostali na śmierć; druga tych wszystkich, którzy przyjęli udział w zbrojnym powstaniu, a osądzeni zostali na rozstrzelanie co dziesiąty, pozostali zaś na całe życie do ciężkich robót; trzecia tych których wyłączono z pod sądu. Ale władze zwierzchnie nie były zadowolone z takiego rozwiązania i w konfirmacji wyroków skazanych podzielono na siedem kategorii: pierwsza obejmująca skazanych na śmierć przez rozstrzelanie, to jest: Gustawa Szaramowicza, Jakuba Rajnera, Władysława Kotkowskiego i Narcyza Celińskiego; w drugiej znaleźli się ci, których osądzono na całe życie do robót; trzecia objęła tych, których skazano na roboty powyżej dziesięciu lat; do czwartej zaliczano tych, którzy mieli wyroki na dziesięć lat robót; piąta objęła tych, którzy mieli wyroki skazujące na roboty poniżej dziesięciu lat; do szóstej zaliczono tych, którzy uznani zostali za podejrzanych i skazani na rok więzienia w kajdanach, a ostatnia siódma objęła tych, którzy wyłączeni zostali z pod sądu, to jest tych, którzy w czasie powstania byli w szpitalach, lub pracowali przy kuchniach i piekarniach[24].
Piotr został zakuty w kajdany i przeniesiony do Aleksandrowska Irkuckiego a rok później pracował w Usolu[25]. W 1868 r. złagodzono wyroki z niektórych kategorii: Kategoria szósta odbyła już swoje doświadczenie w zamknięciu i kajdanach. Kategoria siódma wraz z tymi wszystkimi, którzy nie byli drugi raz pod sądem, wyszła na posilenie. Konfiskatę co do kategorii szóstej zniesiono. Wszystkich zaś tych, którzy należeli do kategorii drugiej, trzeciej, czwartej i piątej, wybierano ze wszystkich punktów i tak skoncentrowanych zesłano po nerczeńskich zawodach, czyli kopalniach. Kategorię szóstą wypuszczano na posilenie w miarę, jak każdy kończył swój połowiczny termin robót, pozostały z ukazu roku 1866, a ci wszyscy, których wysłano na Bajkał, pozostawali tam aż do roku 1873[26].
Dzięki temu Piotr został uwolniony z wyroku robót i zmieniono mu kategorię „na zamieszkanie”[27]. W 1877 r. powrócił do Warszawy. Krótko przed śmiercią rozpoczął anonimowo wydawanie w odcinkach swoich wspomnień z pobytu na zesłaniu, opisujących także powstanie zabajkalskie, na łamach poznańskiej „Warty”[28]. Zmarł 3 września 1878 r. w Warszawie[29] i został pochowany na cmentarzu na Powązkach (kwatera 20, rząd 4, miejsce 4 – obecnie nagrobek jest bardzo zniszczony, pozostały jedynie fragmenty żeliwnej płyty z widocznym imieniem Piotr).
Sześć odcinków z jego wyjątkami z dzienniczka ukazało się w lipcu i sierpniu 1878 r., kolejne trzy opublikowano w listopadzie i grudniu 1878 r. Całość wydano także w tym samym roku w Poznaniu, również anonimowo, wspólnie ze wspomnieniami Mikołaja Kulaszyńskiego pt. Polacy na Syberyi. Powstanie nad Bajkałem.
W 2007 r. wspomnienia Piotra Derengowskiego znalazły się w opracowaniu Anny Brus i Wiktorii Śliwowskiej zatytułowanym Wystąpienie polskich katorżników na trakcie okołobajkalskim : cztery relacje, Wilhelm Buszkat, Piotr Deręgowski, Adam Jastrzębski, Zygmunt Odrzywolski.
Jan Kulpiński, Adam Malicki
[1] Derengowscy vel Deręgowscy (Dorengowscy vel Doręgowscy) h. własnego, który przedstawia w czerwonym polu dwie trąbki myśliwskie czarne, w srebro oprawne, wylotami do góry, na krzyż białą przepaską związane. W szczycie hełmu takaż trąbka, z czarnym sznurem, barkiem na dół, wylotem w prawo. Ich gniazdem rodowym miały być Doręgowice na Pomorzu, używali przydomka von Gleisen. Pod koniec XVIII w. ze szlachectwa legitymował się Władysław (1782) i Wojciech (1783), zaś w XIX w. jedynie Wawrzyniec z synami Wawrzyńcem i Bolesławem. [za:] A. Boniecki, Herbarz polski, t. 4, s. 383.
[2] Używano także pisowni Krytkowska, Krotkowska.
[3] Kajetan służył jako trębacz w Pułku Ułanów Jego Królewiczowskiej Mości Księcia Orani No 1. Większość pułku stacjonowała na terenie województwa lubelskiego, a dyslokacja w 1830 r. wyglądała następująco: sztab i 1. szwadron w Lubartowie, 2. szwadron w Parczewie, 3. szwadron w Opatowie, 4. szwadron w Łęcznej.
[4] APL, RGL, 3.5 Wydział Administracyjny (A I-Os) – Akta osobowe, sygn. 307 Derengowski Marian s. Piotra, farmaceuta m. Lublina.
[5] „Gazeta Rządowa” nr 31, Warszawa 29 stycznia/10 lutego 1854, s. 2.
[6] APK, zasób21/2631 Akta Notariusza Piotra Derengowskiego w Chmielniku, sygn. 1.
[7] Rocznik Urzędowy Obejmujący Spis Naczelnych Władz Cesarstwa oraz Wszystkich Władz i Urzędników Królestwa Polskiego na rok 1861, Warszawa, s. 395, 399; Rocznik Urzędowy Królestwa Polskiego na rok 1863, s. 342, 344
[8] APR, zasób 58/901 Akta notariusza solecko-szydłowieckiego Derengowskiego Piotra, sygn. 1-11.
[9] Seredzice wchodziły w skład dóbr klucza iłżeckiego, w 1848 majątek Seredzice wydzierżawił na 12 lat Józef Dobrzański, kolejnym dzierżawcą od 1860 r. był Stanisław Ośniałowski. W 1868 r. folwarki w Seredzicach, Mircu i Osinach weszły w skład majoratu Mirzec nadanemu generałowi lejtnantowi Arturowi Fiodorowiczowi Eggerowi (Артур Фёдорович Эггер, 1811-1877).
[10] W. Dąbkowski, Wybuch powstania styczniowego w województwie sandomierskim, [w:] „Rocznik Świętokrzyski” 1971, t. 2, s. 75, 80, 87, 93.
[11] A. Giller, Historja powstania narodu polskiego w 1861-1864, t. 2, Paryż 1868, s. 421-424.
[12] W. Dąbkowski, Proces szesnastu z Iłży (styczeń-wrzesień 1865 r.),[w:] „Kwartalnik Historyczny” t. 85 , z. 2, 1978, s. 276.
[13] Przybysławski Józef urodził się w Inowłodzu jako syn Jana i Agnieszki z Niewiadomskich i został ochrzczony w tamtejszym kościele parafialnym 18 września 1810 r. W 1833 r. pracował jako urzędnik korpusu leśnego i mieszkał w Brodach należących do parafii w Krynkach, ożenił się w tymże roku w Iłży z Maksymilią Szymańską i przeniósł się do tego miasta. Mieli piątkę dzieci: Florentynę (1834-?), Józefa Henryka (1835-?), Alfreda Antoniego (1838-1840), Leopolda Marcina Jana (1839-?), Maksymilię (1840-?). W 1840 r. przeprowadził się do Męciszowa a później do Miodnego i objął posadę podleśnego w Lasach Rządowych Kozienickich w sekcji straży leśnej w Suchej. Po śmierci pierwszej żony poślubił w 1844 r. w Iłży Mariannę Paulinę Brygidę Józefę Kowalską z którą miał dwójkę dzieci ochrzczonych w kościele parafialnym w Suchej: Leona Antoniego Józefa (1845-1846) i Bronisława Antoniego (1854-?). Jedynie Józef Henryk został zapisany w 1850 r. do ksiąg szlachty guberni radomskiej i legitymował się z herbu Jasieńczyk. Posądzony o donoszenie do władz carskich został powieszony przez powstańców. Szerzej W. Dąbkowski, Proces szesnastu z Iłży (styczeń-wrzesień 1865 r.),[w:] „Kwartalnik Historyczny” t. 85 , z. 2, 1978, s. 270-284.
[14] Gantner Kajetan urodził się 3 sierpnia 1819 r. w Iłży jako syn Wojciecha(?-1836) i Łucji z Kirchnerów. Miał ośmioro rodzeństwa, braci: Aleksandra (? Żonaty z Karoliną Józefą Chorosińską), Szymon (1821), Michała (1825), Wincentego (1835), siostry: Franciszkę (1823, zamężna z Walentym Borzuchowskim), Angelę (1828-1828), Marcjannę (1829, zamężna z Ignacym Kędrzyńskim), Barbarę Teklę (1832-1833) i Balbinę (1835-1835).
Ożenił się 28 stycznia 1846 r. z Małgorzatą Stefańską 1o voto Podłużną (wdową po Antonim Podłużnym zmarłym w Lublinie 23 kwietnia 1842) córkę Ignacego i Agnieszki z Hanajczyków. Urodziły im się dzieci: Marianna (1847), Karol Ignacy (1850-1929, sędzia pokoju, żonaty z Oktawią z Rutkowskich).
[15] Ignacy Myszko, ZGP, sygn. 4, k. 702.
[16] Stanisław Myszko, ZGP, sygn. 4, k. 702.
[17] Na zesłaniu Piotr spotkał się z bratankiem Władysławem, być może pomylono imiona w dokumentach carskich i zapisano go jako Stanisław.
[18] H. Cederbaum , Powstanie styczniowe: wyroki Audytoryatu Polowego z lat 1863, 1864, 1865 i 1866, Warszawa-Kraków 1917, s. 335-337.
[19] Ibidem, s. 319-320.
[20] Prendowska z Wojciechowskich Jadwiga (1832 – 1915) – kurierka oddziału Mariana Langiewicza, organizatorka Stowarzyszenia Niewiast w powiecie iłżeckim. W opracowanych wspomnieniach Jadwigi to spotkanie podano pod przypisem nr. 31: J. Prendowska, Moje wspomnienia, Kraków 1962, s. 390.
[21] Prendowski Józef, mąż Jadwigi, komisarz cywilny Rządu Narodowego woj. Sandomierskiego, dobrowolnie udał się na zesłanie z Jadwigą.
[22] Kazimierz Szermentowski (1840-?) – malarz, syn Stanisława i Heleny z Matyskiewiczów, młodszy brat Józefa, słynnego malarza.
[23] Polacy na Syberii i powstanie nad Bajkałem, Poznań 1878, s. 82-83.
[24] Polacy na Syberii i powstanie nad Bajkałem, Poznań 1878, s. 95.
[25] A. Giller, s. 180: 252. Derągowski Piotrz Kongresówki. Rejent.
[26] Polacy na Syberii i powstanie nad Bajkałem, Poznań 1878, s. 99.
[27] Wystąpienie polskich katorżników na trakcie okołobajkalskim, opr. A. Brus, W. Śliwowska, Warszawa 2007.
[28] „Warta” nr 211, Poznań 14 lipca 1878, s. 2313-2315; nr 213, Poznań 28 lipca 1878, s. 2338-2340; nr 214, Poznań 4 sierpnia 1878, s. 2349-2351, nr 215, Poznań 11 sierpnia 1878, s. 2359-2361; nr 216, Poznań 18 sierpnia 1878, s. 2368-2370; nr 217, Poznań 25 sierpnia 1878, s. 2382-2383; nr 228, Poznań 10 listopada 1878, s. 2496-2498; nr 229, Poznań 17 listopada 1878, s. 2509-2510; nr 231, Poznań 1 grudnia 1878, s. 2524-2525.
[29] APW, ASC Warszawa-Leszno NMP, akt zgonu 793/1878.