W tym roku minęło 70 lat od rozpoczęcia budowy protoplasty obecnego Zakładu Górniczo-Metrowego „Zębiec” w Zębcu czyli Kopalni i Zakładu Wzbogacania Piasków Żelazistych w Zębcu. Zakład w Zębcu miał duży wpływ na rozwój Iłży i okolicznych miejscowości będąc największym lokalnym pracodawcą, który zatrudniał i umożliwiał utrzymanie się kilkuset rodzin w ciągu kilku dekad.
Budowniczowie zakładu, od lewej inżynier J. Bernes st. insp. Nadzoru, inż. B. Zybura projektant, T. Sokół st. insp. Nadzoru, fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.
Wstępne prace nad budową dużej kopalni w okolicach Zębca rozpoczęto w 1950 r.[1] Dotychczas na tym terenie działało kilka niedużych kopalń rudy. Od listopada 1952 r. Przedsiębiorstwo Geologiczne Rud Żelaza w Częstochowie na zlecenie Centralnego Zarządu Kopalń Rud Żelaza rozpoczęła badania górnicze polegające na budowie szybików i wierceniu otworów, które miały potwierdzić występowanie dużych złóż rud na tym terenie. Badaniami kierował inżynier Tadeusz Wielocha. Przy pracach korzystano również z doradcy sowieckiego inż. Siemiejewskiego.[2]
Tuż po zakończeniu II wojny światowej profesor Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie Witold Budryk rozpoczął badania nad wzbogacaniem piasków żelazistych. W Instytucie Metali Nieżelaznych w Gliwicach w latach 1953-1954 r. przeprowadzono próby wzbogacania piasków żelazistych na skale półtechniczną poprzez przemywanie piasków na płuczce w Konopiskach koło Częstochowy. Następnie tak uzyskaną rudę przewieziono do Zakładów Górniczo-Hutniczych w Szklarach (powiat ząbkowicki) gdzie w piecach obrotowych uzyskano żelgrudę czyli półprodukt stosowany zamiast złomu w procesie wytapiania stali. Ze strony instytutu badania nadzorował docent Władysław Madej. W latach 1956-1957 naukowcy pod kierownictwem docenta Madeja przeprowadzili w zakładzie w Ogorzelcu kolejne badania polegające na przemywaniu piasków, które następnie w piecach obrotowych Zakładów Cynkowych w Trzebini przerobiono na żelgrudę. Na podstawie badań zleconych przez Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego i Zjednoczenia, Biuro Projektów Przemysłu Hutniczego w Gliwicach opracowało dokumentację techniczną dla budującego się zakładu w Zębcu.[3]
Pozytywne badania geologiczne oraz efekty prób wzbogacania piasków żelazistych doprowadziły do podpisania w dniu 22 kwietnia 1954 r. uchwały nr 220/54 Prezydium Rządu, zobowiązującą Ministerstwo Hutnictwa do wybudowania dwóch kopalń odkrywkowych i zakładu wzbogacania piasków żelazistych. Do końca 1959 r. w podiłżeckim Tychowie miała powstać kopalnia, w której zakładano wydobycie dwóch milionów ton piasku rocznie i pozyskanie w ten sposób 200 tys. ton czystego żelaza. W Zębcu do końca 1957 r. miała powstać druga kopalnia, w której wydobycie piasku przewidywano na poziomie 500 tys. ton rocznie o zawartości 28-30% żelaz, co odpowiadało 50 tys. ton czystego żelaza. Do produkcji żelgrudy planowano wybudowanie 10 pieców obrotnych, które miały być uruchomione do końca 1959 r.
Zdejmowanie nakładu na kopalni za pomocą koparki kołowo-frezowa typu SchRs 315, fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.Koparka kołowo-frezowa SchRs 315 na kopalni (1960), fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.Kopalnia w 1965 r., fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.Wagony na kopalni (1967), fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.
Zarządzeniem nr 230 z dn. 14.06.1954 r. Ministerstwo Hutnictwa powołało przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą Kopalnie i Zakłady Wzbogacenia Piasków Żelazistych w Budowie w Zębcu.[4]
Wstępne koszty budowy zakładu wynosiły 787 400 000 zł. Po przeprowadzeniu prób technicznych w Ogorzelcu i Trzebinie postanowiono do pierwotnego planu wprowadzić zmiany, budując w Zębcu jedynie zakład wzbogacania piasków, który miał składać się 6 pieców o długości 95 metrów i średnicy 4,2 metra i zdolności produkcyjnej na poziomie 270 000 ton żelgrudy rocznie. W przyszłości planowano zwiększenie ilość pieców do 9 i zdolności produkcyjnej do 400 000 ton żelgrudy rocznie. Zatwierdzone nowe koszty budowy 6 pieców wzrosły do 1316 milionów złotych, a budowa kolejnych 3 pieców miała kosztować dodatkowo 306 milionów złotych. W wyżej wymienionych kosztach nie uwzględniono budowy zapory w Brodach i wodociągu z Brodów do Zębca, które oszacowano 133 miliony. Po kolejnych aneksach budowa zakładu wraz z budową osiedla dla pracowników w Iłży miała kosztować 1684 milionów złotych.[5]
Budowa węzła przesypowego i nośnicy przenośników do separotorowni (1963), fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.Montaż pieca obrotowego, fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.Prace przy montażu pieca obrotowego (1963), fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.Stan zaawansowania robót budowlano-montażowych (1963), fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.
Głównym wykonawcą inwestycji było Ostrowieckie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego. W 1956 r. Krakowski Oddział Zjednoczenia Robót Zmechanizowanych rozpoczął budowę od karczowania lasu i niwelowania terenu. W latach 1956-1957 wybudowano wiadukt żelbetonowy z torowiskiem do kopalni, oraz budynki garażowe. W 1958 r. wzniesiono budynek dla elektrowozów oraz magazyny główny i części zapasowych. W 1959 r. ukończony został budynek kotłowni, w której pracownicy Mostostalu Będzin rozpoczęli montaż 4 kotłów.
W tym samym czasie Warszawskie Zjednoczenie Wodno-Inżynieryjne rozpoczęło z opóźnieniem spowodowanym dodatkowymi badaniami hydrograficznymi (prowadzonymi przez Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego w Krakowie) budowę zapory w Brodach Iłżeckich. W 1956 r. prace przy zaporze były na etapie modelowania upustu żelbetonowego.[6] Problem była lokalizacja osiedla przyzakładowego dla osób przesiedlonych z terenów przeznaczonych na zalanie i dla przyszłych pracowników. W końcu większość z 400 wysiedlonych rodzi zamieszkała w Michałowie i w Pałowie a część w powiecie opatowskim.
W latach 1954-1959 na budowę zakładu wydano łącznie 208 mln. zł co stanowiły 12,4 % całości kosztów. Inwestycja nie przebiegała tak dobrze jak założono. Zastanawiano się nawet nad jej wstrzymaniem. W czerwcu 1958 r. zapadła decyzja w Komisji Planowania przy Radzie Ministrów by kontynuować budowę zakładu. Decyzja ta spowodowała przyznanie większych środków pieniężanach z budżetu państwa.[7] W 1959 wydano nowe zarządzenie Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego nr 86/59, które zakładało dwuetapową budowę zakładu w Zębcu. W pierwszym etapie do końca 1962 r. planowano uruchomić dwa piece o zdolności produkcyjnej 90 tysięcy ton żelgrudy rocznie. W drugim etapie do końca 1964 r. zakładano uruchomić kolejne 4 piece, które z już wybudowanymi dwoma miały produkować 270 tysięcy ton żelgrudy rocznie. W trzecim etapie, do końca 1968 r. planowano wybudować kolejne 3 piece. Razem 9 pieców miało mieć zdolność produkcyjną na poziomie 400 tys. ton żelgrudy rocznie. W trakcie budowy zdecydowano jednak zredukować ilości pieców do 6. Postanowiono wybudować 3 piece w pierwszym etapie do końca 1965 r. i 3 w drugim etapie do 1968 r.
Większość prac budowalnych do 1963 r. była mocno zaawansowana, w niektórych budynkach rozpoczęły się już prace montażowe. Opóźnienia były przy instalacji drugiego i trzeciego pieca ponieważ nie dostarczono na czas pierścieni tocznych. Ostrowieckie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego nie wywiązywało się z terminów. Prace koordynowane były przez dyrekcję zakładu, która w tym celu powołała Samodzielny Oddział Wykonawstwa Inwestycyjnego.
Piecownia, składowisko i kruszarnia rudy (1967), fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.
Do roku 1962 r. w przygotowaniach do uruchomienia kopalni zdjęto około 2,5 miliona metrów sześciennych nadkładu. Aby dotrzeć do pokładów piasków żelazistych pozostało jeszcze do zdjęcie 4 miliony metrów sześciennych nakładu, które planowano wykonać w latach 1963-1964. Trudności przy budowie kopalni związane były także z charakterem złóż piasków żelazistych, które zalegały bardzo nieregularnie i wydobywanie ich koparką kołowo frezową było problematyczne. Do budowy kopalni oraz jej przyszłej eksploatacji zakupiono olbrzymią zwałowarkę i koparki kołowo-frezowe typu SchRs-315 w Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRD). Były to koparki o długości 34,5 metrów, wysokości 15 metrów i masie 333 tony.[8] Ponadto kopalnia miała na stanie duże czechosłowackie koparki Škoda E-25[9], które bardziej się nadawały do zębieckich warunków niż koperki kołowo-frezowe, które ze względu na dość twardy grunt szybko się zużywały. Transport piasku z kopalni do zakładu odbywał się za pomocą lokomotyw elektrycznych LEW EL 2 popularnie zwanych krokodylami oraz 128 wagonów samowyładowczych.[10] Jedna z zębieckich lokomotyw o nr 08 do niedawna jeszcze używana była w Kopalni Węgla Brunatnego „Konin” w Kleczewie. Pod koniec 1962 r. zakończono już pierwszy etap budowy zbiornika wodnego w Brodach Iłżeckich o pojemności 3,5 mln m3 co w pełni zapewniała zapotrzebowanie wody do produkcji zakładu. Planowano do 1965 r. ramach drugiego etapu zwiększyć pojemność zbiornika do 6 mln m3. Woda do zakładu miała być doprowadzona wodociągiem budowanym przez Warszawskie Przedsiębiorstwo Wodno-Inżynieryjne.[11]
Zwałowarka na kopalni (1963), fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.
W Iłży rozpoczęto budowę osiedla dla pracowników, którą prowadziło PWRN Kielce. Na ten cel już 1961 r. przeznaczono 6 milionów zł. Do końca 1965 r. planowano wybudować 1120 izb mieszkalnych. W 1962 r. dla potrzeb zakładu utworzono w Iłży przy ulicy Błazińskiej przyzakładową Zasadniczą Szkole Zawodową. Początkowo miała kształcić uczniów w specjalnościach ślusarsko-mechanicznej i elektrycznej. 1 maja 1964 r. dotychczasowego dyrektora Dunalewicza zastąpił inż. Zbigniew Kasperczyk.
W styczniu 1965 r. budowa „Zębca” była już na ukończeniu, 3 lutego powołano komisję do odbioru ostatecznego. Jednak po przeprowadzeniu kontroli zakładu 16 marca 1965 r. komisja orzekła, że nie nadaje się on jeszcze do uruchomienia.
1 kwietnia 1965 r. (31.03.1965 r. taką datę uruchomienia znajduje w meldunku mjr. Pastuszki[12]) ruszyła częściowa produkcja na pierwszej nitce. Od tego dnia zmieniono także nazwę przedsiębiorstwa z Zakładów Wzbogacania Piasków Żelazisty w Zębcu na Zakłady Górniczo-Hutnicze „Zębiec” w Zębcu. Odpowiedzialnym za rozruch został inż. Bogdan Szczepaniak.[13] Uruchomiany zakład podlegał pod Zjednoczenie Kopalnictwa Rud Żelaza w Częstochowie i Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego.
Zakład składał się 6 wydziałów:
1. Kopalnia zaopatrująca zakład w piasek żelazisty.
2. W-1 Płuczka gdzie dokonywało się wstępnie wzbogacanie.
3. W-2 Wydział Produkcji Żelgrudy zwany tzw. wzbogacanie wtórne.
4 W-3 Wydział Produkcji Sit.
5 W-4 Warsztaty Mechaniczno-Remontowe.
6. W-5 Wydział Produkcji Nakrętek.
Już w pierwszym miesiącu pracy zakładu doszło do wybuchu w skruberze czyli urządzeniu do odpylania gazów z pieca obrotowego nr 1. W wyniku wybuchu został przesunięty ważący ponad 100 ton skruber, wyleciały szyby w budynkach oraz uległy pogięciu urządzenia łączące skruber z kominem.[14] Przyczyną wybuchu było prawdopodobnie nagromadzenie się tlenku węgla w skruberze. Do podobnej eksplozji doszło również w sierpniu 1965 r.[15]
W pierwszym miesiącu zaplanowano wyprodukowanie 2000 ton żelgrudy, a udało się uzyskać jedynie 101 ton czyli 5 % planu. W kolejnych miesiąc było nieco lepiej. W maju wyprodukowano 1954 tony żelgrudy, a w czerwcu 2837 ton co stanowiło 52 % zakładanej produkcji. Niską wydajność kierownictwo zakładu tłumaczyło brakiem opanowania procesu technologicznego przez załogę, niedostateczną obsadą kadrową, awariami, oraz ciągłymi przeprojektowaniami urządzeń, które nie zawsze były właściwie zaprojektowane i zainstalowane.[16]
Uroczyste otwarcie zakładu nastąpiło 8 stycznia 1966 r. Jak donosiła prasa lokalna Kombinat jest unikalny w skali światowej.[17]Na otwarciu zakładu zostali zaproszeni przedstawiciele władz państwowych, którą reprezentował Członek Biura Politycznego Komitetu Centralnego wiceminister Franciszek Waniołka oraz przedstawiciele władz wojewódzkich i powiatowych oraz kierownictwo i pracownicy zakładu. Wstęgę przeciął a następnie wygłosił przemówienie wiceminister Waniołka.[18] Na koniec uroczystości dyrektor Zjednoczenia Kopalnictwa Rud Żelaza inż. Roman Niewiarowski przekazał sztandar ufundowany przez zjednoczenie.
W lutym 1966 r. zakład zatrudniał 1830 pracowników, którzy pracowali w systemie trzyzmianowym. Bezpośrednio przy produkcji pracowało 1250 osób czyli 68,3%, pracowników pomocniczych było 310, personel inżynieryjno-techniczny stanowiło 173 osoby, a personel administracyjny 97 osób. Na pierwszej zmianie pracowało 976 osób, na drugiej 458 i na trzeciej 396.[19] Pierwszy rok istnienia zakładu nie był najlepszy. W pierwszym półroczu 1966 r. produkcja żelgrudy wyniosła 68.5 % w stosunku do planowanej. Zakład według prognoz kierownictwa miał uzyskać pełną zdolność produkcyjną dopiero po 2- 3 latach. Dużym problemem technologicznym było ustalenie najbardziej optymalnego wsadu do pieców. W projektowanym procesie produkcyjnym założono, że połowę wsadu żelazodajnego do pieców będzie stanowił szlam popłuczkowy. W praktyce produkcja żelgrudy tą metodą okazała się bardzo problematyczna co było przyczyną ograniczania bądź zarzucenia dodawania szlamu do wsadu. Stale produkowany szlam w wyniku przepłukiwania piasków zapełniał stawy osadowe co czasem uniemożliwiło pobieranie go drogą pompowania. Dla ratowania produkcji zakład dostawał wysiewki z rud importowanych.[20]
Staw osadowy (1967), fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.
Zakład na każdy miesiąc miał centralnie zaplanowaną ilość wydobytej rudy i przerobionej żelgrudy. Wyśrubowane normy były nierealne, a ich spełnienie było warunkiem do wypłacenia pracownikom premii. Dyrekcja i pracownicy dla ratowania sytuacji gdy plan miesięczny był zagrożony zaczęli zawyżać księgowo ilość wyprodukowanej żelgrudy na składowisku. Inna metoda oszustwa polegała na sypaniu na dno wysyłanych do hut wagonów żelgrudy o małej zwartości żelaza a na wierzch sypano żelgrudę o większej zwartości żelaza. Polecenie na fałszowanie żelgrudy od dyrekcji mieli dostać kolejarze i pracownicy separatorowi, którzy ładowali żelgrudę na wagony. Żelgruda wysyłana do obiorcy powinna mieć minimum 72% żelaza a miała czasami tylko 46%.[21] Głównymi odbiorcami żelgrudy w tym czasie była Huta „Bobrek” w Bytomiu i Huta „Kościuszki” w Chorzowie. O całym procederze wkrótce dowiedzieli się funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa ze Starachowic. W wyniku śledztwa zwolnieniem z pracy ukarano 14 osób w tym dyrektora naczelnego i technicznego. Prokuratura w Strachowach wobec wyciągnica konsekwencji wobec winnych 21 wrzenia 1967 r. umorzyła śledztwo.[22]
6 października 1967 r. doszło do potężnego wybuchu w komorze pieca nr 3. Eksplozja była na tyle silna, że w budynku laboratorium wyleciało kilaka okien i został uszkodzony wentylator skrubera. Prawdopodobnie przyczyną wybuchu były przyspawane klapy bezpieczeństwa w komorach pieca. Dzień później do podobnego wybuchu doszło na piecu nr 1 co doprowadziło do przesunięcia skrubera na fundamencie.[23]
Od początku stycznia do końca października 1967 r. koszty wydobycia i przerobienia rudy na żelgrudę wynosiły 232 506 014 zł. Zakład za sprzedaną żelgrudę otrzymał 67 055 047 zł i poniósł stratę wysokości 165 450 966 zł. Koszt wyprodukowania jednej tony wynosił około 3470 zł a sprzedawano ją za niewiele powyżej 1000 zł. Czyli do każdej wypudrowanej tony zakład dopłacą prawie 2500 zł. Rudę płukaną „Zębiec” sprzedawał do ZGH Sabinów po cenie 100 za jedną tonę.[24]
Dużą część załogi stanowili ludzie młodzi i słabo wykwalifikowani. Niski poziom dyscypliny pracy, brak przestrzegania przepisów przy obsłudze urządzeń prowadził do różnych niebezpiecznych zdarzeń. Do jednego z najbardziej tragicznych wypadków doszło 30 sierpnia 1965 r. w wyniku, którego porażany śmiertelnie prądem został maszynista elektrowozu.
Innym poważnym problemem było nie przestrzeganie trzeźwości przez pracowników. Zjawisko nasilało się szczególnie w okresach świątecznych, np. podczas Bożego Narodzenia 1965 r., do pracy zgłosiła się tylko część załogi. Z tych co dotarli do zakładu połowa była nietrzeźwa i została zatrzymana przez straż przemysłową. Miało to dalsze konsekwencje w brakach na stanowiskach pracy, jeden palacz musiał obsługiwać dwa piece obrotowe co ostatecznie doprowadziło do awarii i wstrzymania pracy trzeciego pieca.[25] Pracownicy według doniesień funkcjonariuszy przeważnie zaopatrywali się w alkohol w sklepie w Lubieni oraz na melinie Marculach, gdzie handlem alkoholem zajmowała się kobieta zwana przez pracowników „Czarną Mańką”[26]. Dużym problemem było także zachowanie bezpieczeństwa przeciwpożarowego, szczególnie na Wytwórni Pyłu Węglowego, gdzie łatwo mogło dojść do wybuchy lub zapaleniu filtrów workowych. W 1969 r. w płomieniach palącego się filtra zginał jeden z pracowników.[27]
Zakład borykał się także z problemami natury płacowej. 5 lipca 1968 r. 74 pracowników pierwszej zmiany na kopalni nie rozpoczęło pracy. Przeszli pod budynek dyrekcji i żądali by wyjaśniono przyczyny wstrzymania wypłaty premii za miesiąc czerwiec. Przyczyną ponownie były normy. Premia nie została wypłacona ponieważ wydobyty piasek posiadał niższą zawartość żelaza niż przewidywała ustalona norma. Według niej piasek powinien zawierać 25% żelaza, a ten wydobyty zawierał średnio około 21,3%. Do pracowników kopalni przybył dyrektor zakładu Ignacy Marjański, który po rozmowach podjął decyzję o wypłaceniu premii, tłumacząc to przekroczeniem realizacji ogólnego planu wydobycia o 14,9 %. Załoga kopalni wróciła do pracy.
W październiku 1968 r. Naczelnik Wydziału III KWMO w Kielcach poinformował Naczelnika Wydziału VI Departamentu III MSW w Warszawie, że zakład od momentu uruchomienia produkcji żelgrudy nie wykonał planu produkcyjnego co powoduje wysokie koszty produkcji i powiększa deficyt zakładu. W 1965 planowano wyprodukować 43 000 ton żelgrudy a wyprodukowano 35 863. Koszt produkcji tony wynosił 4423 zł a cena zbytu 1024 zł. Podobnie było w kolejnych latach. W 1967 r. planowano wyprodukować 80 000 ton, a wyprodukowano 65 124 ton przy kosztach własnych 3625 zł i zbytu 1054 zł za tonę.[28]
Deficyt w produkcji żelgrudy październiku 1968 r. wynosił 626 milinów złotych. Głównym powodem tak wysokiego deficytu była niedopracowana technologia zagęszczania szlamów popłuczkowych, które przy dużej wilgotność nie mogły być pobierane do pieców obrotowych. Niewykorzystanie szlamów powodowało nieopłacalność produkcji. Próbowano pominąć proces wzbogacania próbując wykorzystać w produkcji rudę o dużej zawartości żelaza. Taka produkcja według fachowców spowodowałaby zakończeniu eksploatacji kopalni po 10 latach a nie jak planowano po 50 latach.
Kadra zakładu widząc problemy z wytwarzaniem żelgrudy szukała innej produkcji dla zakładu. 10 grudnia 1968 r. Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego i Maszynowego wydało zarządzenie nr 46/org/68 na podstawie, którego do 15 października 1969 r. w ZGH miała zostać uruchomiona produkcja sit. W tym celu na wydziale W-3 zostały zainstalowane maszyny przeniesione z Warszawskiej Fabryki Sit Blaszanych. Sprowadzono także nowoczesne maszyny firmy Schuler z RFN. Były one instalowane przez pracownika z Niemiec. Dyrekcja, a szczególnie funkcjonariusze służby bezpieczeństwa, obawiając się szpiegostwa, ograniczyła do minimum kontakt instalatora z pracownikami oraz wstrzymała na ten czas nadawanie przez radiowęzeł audycji dotyczącej zakładu. Zdjęto również tabliczki informacyjne o bieżącej produkcji.[29] W 1969 r. ze względu na nierentowność zlikwidowano wydział produkcji nakrętek.
Maszyny do produkcji nakrętek (1967), fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.Dziurkarki do produkcji sit blaszanych (1968), fot. archiwum Zakładów Górniczo-Metalowych „Zębiec” w Zębcu S.A.
W maju 1969 r. tajny współpracownik SB „Rydecki” doniósł że plan za pierwszy kwartał 1969 r. nie został wykonany ponieważ według niego stanowiska kierownicze na Wydziale W-2 zostały obsadzone przez osoby, które nie znały dobrze procesu wytapiani żelgrudy. Ponadto na wyniki pracy miał wpływ alkohol spożywany przez cześć pracowników w czasie pracy, brak dyscypliny oraz nie przygotowanie odpowiednich ilości materiałów wsadowych do pieca na okres zimowy. Braki odnotowano głównie w koksie i wysiewkach. Koks próbowano zastąpić miałem węglowym a wysiewki rudą płukaną co spowodowało obniżenie jakości żelgrudy i szybsze zużywanie się urządzeń.[30] Maszyny po remontach odbierane były przez komisje, które tworzyły często osoby nie posiadające odpowiednich kwalifikacji.[31] Komisje wydawały zalecenia co do sposobów użycia urządzeń, które niewielu pracowników respektowało, dlatego po niedługim czasie znów musiały przechodzić naprawy.
W drugim kwartale 1969 r. nie wykonano planu ponieważ dwa piece były w remoncie, a na piecu nr 1 udało się wyprodukować około 4000 ton żelgrudy. W trzecim kwartale udało się osiągnąć produkcje na poziomie 5000 tom miesięcznie.
Produkcja żelgrudy nie osiągnęła wielkości planowanych przy budowie zakładu. W związku z wyżej wymienionymi problemami rozważano wstrzymanie produkcji żelgrudy lub zastąpienie ją inną produkcją przy wykorzystaniu urządzeń znajdujących się na terenie zakładu. Między 8 a 12 grudnia 1969 r. w Zębcu wykonano próbę produkcji tlenku cynku i wapna nawozowego w piecu obrotowym nr 3. Próbę na zlecenie Minerstwa Przemysłu Ciężkiego przeprowadzili pracownicy Instytut Metali Niezleżanych w Gliwicach.[32] Surowiec miał być pozyskiwany z hałd znajdujących się Miasteczku Śląskim. Zakładano produkcję wapna nawozowego na poziomie 2500 ton dziennie. Z powodu zbyt wysokich kosztów produkcji, które miały wynieść 350 zł za tonę w stosunku do ceny sprzedaży 70 zł za tonę oraz możliwości zatrucia atmosfery nie podjęto dalszych działań w tym kierunku.[33]
6 czerwca 1970 r. do zakładu przybyła delegacja władz wojewódzkich oraz delegacja z Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego, która przeanalizowała sytuację przedsiębiorstwa i zatwierdziła likwidację wydziału W-2 zajmującego się produkcją żelgrudy.[34] Od lipca 1970 Wydział Produkcji Żelgrudy W-2 znalazł się w likwidacji. Wytwarzanie żelgrudy prowadzono jeszcze do w połowy lipca, do momentu wyczerpania zapasów piasków. Cześć pracowników została przesłana na inne wydziały część przesłana do Fabryki Samochodów Ciężarowych w Starachowicach i jej filii w Iłży. Kolejna część dostała propozycję wyjechania do pracy w NRD poprzez firmę „Rudex”. Niewielka grupa pracowników została do zabezpieczania urządzeń na wydziale W-2, aby w przyszłości bez większych nakładów ponownie można było uruchomić produkcję na piecach obrotowych.[35] Zakończenie wydobycia piasku i produkcji żelgrudy zamknęło pewien rozdział w dziejach zakładu. Obecnie w miejscu kopalni piasku znajduje się zbiornik wodny Kotyzka Płuczka i nie ma już prawie żadnych śladów po jej istnieniu. Budynki znajdujące w zakładzie po zakończeniu produkcji żelgrudy zostały przystosowane do nowej roli. Zalew w Brodach z którego miano pozyskiwać wodę do produkcji pełni rolę akwenu rekreacyjnego.
Bibliografia:
Źródła
IPN Ki 014/1083 t. 1, Teczka podręczna dot. Zakładów Górniczo-Hutniczych „Zębiec” w Zębcu 1962-1971.
IPN Ki 014/1083 t. 2, Teczka podręczna dot. Zakładów Górniczo-Hutniczych „Zębiec” w Zębcu 1960-1963.
IPN Ki 014/1083 t. 3, Teczka podręczna dot. Zakładów Górniczo-Hutniczych „Zębiec” w Zębcu 1964-1965.
IPN Ki 014/1083 t. 4, Teczka podręczna dot. Zakładów Górniczo-Hutniczych „Zębiec” w Zębcu 1964-1967.
IPN Ki 014/1083 t. 5, Teczka podręczna dot. Zakładów Górniczo-Hutniczych „Zębiec” w Zębcu 1964-1969.
AIPN Ki 015/591, Sprawa operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Wylew” dot. prac budowlanych prowadzonych przy układaniu rurociągu Brody – Zębiec.
AIPN Ki 014/990, Sprawa operacyjno-śledcza kryptonim „Pochylnia” dot. ustalenia przyczyn awarii pieca obrotowego nr 2 w Zakładach Górniczo-Hutniczych w Zębcu 1967-1968.
AIPN Ki 014/993, Akta dochodzenia w sprawie popełnienia przestępstwa z art. 263 § 1 KK, tj. o uszkodzenie pieca obrotowego nr 2 w Zakładach Górniczo-Hutniczych w Zębcu 1967-1967.
AIPN Ki 014/998 t. 1, Sprawa operacyjno-śledcza kryptonim „W-2” dot. wykrycia sprawcy nacięcia taśmy transportowej przenośnika nr 1 w Zakładach Górniczo-Hutniczych w Zębcu1967-1968.
AIPN Ki 014/998 t. 2, Materiały kontrolne sprawy operacyjno-śledczej kryptonim „W-2” dot. wykrycia sprawcy nacięcia taśmy transportowej przenośnika nr 1 w Zakładach Górniczo-Hutniczych w Zębcu 1967-1968.
AIPN Ki 015/636, Sprawa operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Przestój” dot. licznych awarii maszyn i urządzeń w Kopalni i Zakładach Wzbogacenia Piasków Żelazistych w Zębcu [1961] 1962 – 1963.
Czasopisma
Kombinat górniczo-przeróbczy piasków żelazistych w Zębcu w pierwszej fazie budowy i przy pierwszych …kłopotach, Słowo Ludu, nr 207 z 30.08.1956 r.
Zakłady Wzbogacania Piasków Żelazistych w Zębcu rozpoczną produkcję w 1963 r., Słowo Ludu nr 152 z 17.06.1958 r.
Występnie tow. F. Waniołki w czasie uroczystości w Zębcu, Słowo Ludu, nr 10 z 10.01.1966 r.
Ariel Ciechański, Sieci kolei przemysłowych w obsłudze górnictwa rud żelaza-zarys dziejów, TTS Technika Transportu Szynowego, nr 7-8 z 2016 r.
Iłżeckie głosuje, Jednodniówka P.K.F.J.N. Powiatu Iłżeckiego, maj 1965r.
Fotografie większości zastały udostępnione zasobu archiwum Zakładu Górniczo-Metalowe „ZĘBIEC” w Zębcu Spółka Akcyjna za co bardzo dziękuje.
Jarosław Ładak
[1] Projekt wstępny Kopalni „Zębiec”, sygn. 21/343/0/-/144, Archiwum Państwowe w Kielcach.
[2] AIPN Ki 014/1083 t. 3, Informacja dot. Realizacji inwestycji w Zakładach Górniczo-Hutniczych Zębcu z dn. 09.10.1965 r., s. 297.
[3] AIPN Ki 014/1083 t. 3, Informacja dot. realizacji inwestycji w Zakładach Górniczo-Hutniczych Zębcu z dn. 09.10.1965 r., s. 296-297.
[5] AIPN Ki 014/1083 t.3, Informacja do Kolegium Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego o realizacji budowy K i ZWPZ w Zębcu, s.76-88.
[6] Kombinat górniczo-przeróbczy piasków żelazistych w Zębcu w pierwszej fazie budowy i przy pierwszych …kłopotach, Słowo Ludu, nr 207 z 30.08.1956 r., s.1.
[7] Zakłady Wzbogacania Piasków Żelazistych w Zębcu rozpoczną produkcję w 1963 r., Słowo Ludu nr 152 z 17 .06.1958 r. , s. 1-2.
[8] Obecnie taką koparkę jako atrakcję turystyczną można zobaczyć w Kleczewie koło Konina
[9] AIPN Ki 014/1083 t.3, Informacja do Kolegium Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego o realizacji bodowy K. i ZWPZ w Zębcu, s. 80.
[10] Ariel Ciechański, Sieci kolei przemysłowych w obsłudze górnictwa rud żelaza – zarys dziejów, TTS Technika Transportu Szynowego,, nr 7-8 z 2016 r., s.28.
[11] AIPN Ki 015/591, Sprawa operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Wylew” dot. prac budowlanych prowadzonych przy układaniu rurociągu Brody – Zębiec.
[12] AIPN Ki 014/1083 t.3, Meldunek mjr. E. Pastuszki do kierownika Samodzielnej Sekcji Ogólno-Organizacyjnej KWMO w Kielcach z dn. 22.04.1965 r., s. 193.
AIPN Ki 014/1083 t.3, Informacja dot. Realizacji inwestycji w Zakładach Górniczo-Hutniczych Zębcu z dn. 09.10.1965 r., s.307.
[14] AIPN Ki 014/1083 t.,. Meldunek mjr. E. Pastuszki do kierownika Samodzielnej Sekcji Ogólno- Organizacyjnej KWMO w Kielcach z dnia 22.04.1965 r., s. 193.
[15] AIPN Ki 014/1083 t.3, Notatka Służowa z dn. 08.09.1965 r., s. 257-258.
[16] AIPN Ki 014/1083 t.3, Meldunek specjalny do Naczelnika Wydziału III KWMO w Kielcach z dnia 14.07.1965 r., s. 235-236.
[17] W Zębcu oddano do eksploatacji kopalnię piasków żelazistych i zakład przetwórczy, Słowo Ludu, nr 10 z 10.01.1966 r., s.1-2.
[18] Występnie tow. F. Waniołki w czasie uroczystości w Zębcu, Słowo Ludu, nr 10 z 10.01.1966 r., s. 2.
[19] AIPN Ki 014/1083 t.4, Zatrudnianie zakładu, s. 364.
[20] AIPN Ki 014/1083 t.3.,Charakterystyka zakładu za pierwsze półrocze 1966 r. podpisane przez Z-ce komedianta MO d/s Bezp. w Stachowicach ppłk, Czesława Kowalczyka, s. 210-215.
[21] AIPN Ki 014/1083 t.4, Oświadczenie pracownika z dn. 21.03.1966 r., s. 319.
[22] AIPN Ki 014/1083 t.2, wniosek z dn. 18.10.1967 r. o zakończenie sprawy operacyjnego sprawdzenia krypt. „Granulacja” nr rejestr. 4330, s. 364-366.
[23] AIPN Ki 014/1083 t.4, Informacja z dn. 21.10.1967 r. sporządzona przez por. Edmunda Stachurę na podstawie informacji zdobytych od tajnego współpracownika „Władysław”, s.39.
[24] AIPN Ki 014/1083 t.4, Informacja z dn. 22.11.1967 r. sporządzona [rzez por. Edmunda Stachurę na podstawie informacji zdobytych od tajnego współpracownika „J. Ząbecki”, s. 31.
[25] AIPN Ki 014/1083 t.4, Doniesienie nr 2/8/66 od tw. „Alfa” z dn. 06.01.1966 r, s. 392.
[26] AIPN Ki 014/1083 t.3. Notatka służbowa sporządzona na postawie rozmowy z tw „Kowalskim” na spotkaniu w dn. 20.10.1964 r., s. 121.
[27] AIPN Ki 014/1083 t.1, Informacja nr 28/69 napisana przez por. Stacherę na podstawie informacji uzyskanych od tajnego współpracownika „Styczeń”, s. 162.
[28] AIPN Ki 014/1083 t.2 Pismo do Naczelnika Wydziału VI Dep. III MSW w Warszawie z dn. 23.01.1968 r.., s. 310
[29] AIPN Ki 014/1083 t.2, Pismo z 18.10.1968 Zastępcy Komendanta MO ds. SB w Strachowach ppłk Cz. Kowalczyka do Naczelnika Wydziału III KWMO w Kielcach, s. 301.
[30]AIPN Ki 014/1083 t. 2, Informacja nr 48/69 napisana przez por. Stacherę na podstawie informacji uzyskanych od tajnego współpracownika „Rudecki”, s. 117.
[31] AIPN Ki 014/1083 t. 2, Informacja nr 50/69 napisana przez por. Stacherę, s. 133.
[32] AIPN Ki 014/1083 t. 1, Informacja nr 55/70 napisana przez por. Stacherę na podstawie informacji uzyskanych od tajnego współpracownika „Rudecki”, s. 182.
[33] AIPN Ki 014/1083 t. 2, Informacja Z-ca Kom. MO ds. SB w Starachowicach do Naczelnika Wydziału III KWMO w Kielcach, s. 349-351.
[34] AIPN Ki 014/1083 t. 2, Informacja Z-ca Kom. MO ds. SB w Starachowicach do Naczelnika Wydziału III KWMO w Kielcach, z dn. 08.06.1970 r., s. 352-353.
[35] AIPN Ki 014/1083 t. 1, Informacja nr 51/70 napisana przez por. Stacherę na podstawie informacji uzyskanych od tajnego współpracownika „Piątek, s. 248.
Józef Dziadowicz s. Romana i Franciszki z d. Górska urodził się 14 marca 1917 r. w Bogorii. Tam też uczęszczał do szkoły podstawowej. W 1928 roku wstąpił do drużyny harcerskiej ZHP. Po ukończeniu szkoły podstawowej kontynuował naukę w Liceum Ogólnokształcącym w Sandomierzu. W 1936 r. zdał maturę i wstąpił do Seminarium Duchownego w Sandomierzu. Będąc alumnem należał do drużyny harcerskiej im. ks. Skorupki. W 1939 r. ukończył kurs instruktorski i został mianowany podharcmistrzem. W pierwszych latach okupacji pracował jako sanitariusz w szpitalu w Sandomierzu. 10 maja 1941 r. otrzymał świecenia kapłańskie. Jego pierwszą placówką była parafia św. Teresy w Radomiu. Do jego obowiązków należało także nauczanie religii w szkole podstawowej na Wośnikach. Zaangażował się również w prace Komitetu Opieki Społecznej na terenie miasta i powiatu radomskiego. Po zakończeniu wojny ks. Dziadowicz ukończył studia teologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, otrzymując tytuł magistra teologii i filozofii.
Ks. J. Dziadowicz z Danusią Skibą na letniej kolonii w Zakopanem 1946 r. [źródło: Prawda i pamięć Wspomnienie, praca pod red. E. Orzechowskiej]
W 1946 r. rozpoczął pracę w parafii św. Marcina w Opatowie. Tan także uczył religii w Gimnazjum i Liceum im. Bartosza Głowackiego. Z okresu pracy w tej szkole zachował się pierwszy donos na księdza Dziadowicza z dnia 5 października 1948 r., sporządzony przez ucznia o pseudonimie „Zebra”. Do większego zainteresowania opatowskiej bezpieki postacią księdza przyczynił się kolejny donos. Jeden z mieszkańców miasta oskarżył go o posiadanie 10 poniemieckich odbiorników radiowych, które miał sprzedawać znajomym[1]. Śledztwo nie wykazało by ktokolwiek kupił od księdza taki odbiornik, natomiast ks. Dziadowicz jako pełniący funkcję komendanta ZHP w Opatowie jeden odbiornik radiowy przekazał do świetlicy harcerskiej. Ksiądz Dziadowicz pełnił również obowiązki kierownika Opieki Społecznej powiatu opatowskiego, udzielał się w pracach Zarządu dawnego „Caritasu”, Sodalicji Mariańskiej oraz w działalności kółek różańcowych[2]. W lipcu 1953 r. przeniesiony został do parafii w Białobrzegach, gdzie został proboszczem oraz dziekanem dekanatu jedlińskiego.
Znalezienie się w sferze zainteresowania UB oznaczało inwigilację całego otocznia „figuranta”. 14 września 1953 r. został aresztowany za słuchanie audycji zagranicznych ojciec księdza, Roman Dziadowicz. Funkcjonariusze tak opisali jego postawę, jest „…wrogiem obecnej rzeczywistości i spółdzielni produkcyjnej, ściśle powiązany z klerem…”.[3] 17 grudnia 1953 r. Sąd Wojewódzki w Kielcach na sesji wyjazdowej w Ostrowcu Świętokrzyskim uniewinnił Romana Dziadowicza.
We wrześniu 1962 r. ks. Józef Dziadowicz przeniesiony został do parafii w Iłży na miejsce ks. Wincentego Młodożeńca, tajnego współpracownika SB o pseudonimie „Wąkop”. [4] Ten zaś zajął dotychczasowe miejsce ks. Dziadowicza w Białobrzegach.
W styczniu 1963 r. Wydział ds. Wyznań Wojewódzkiej Rady Narodowej (WRN) w Kiecach wysłał zawiadomienie do kurii o nielegalnych działaniach księdza Dziadowicza, który bez zezwolenia władz rozpoczął odbudowę po zniszczeniach wojennych kościółka św. Franciszka w Kotlarce[5]. W tym też roku ksiądz złożył wniosek o wydanie paszportu. Kapitan Jan Walaszczyk z Komedy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Kielcach odmówił wydania paszportu ponieważ, jak to określił, ksiądz prowadzi wrogą działalność polegającą na unikaniu płacenia podatków, wznoszeniu budynków sakralnych bez zgody państwa, prowadzeniu nielegalnej zbiórki pieniężnej na ten cel oraz wygłaszaniu wrogich wobec państwa kazań w kościele w Iłży.[6] Ponadto funkcjonariusz otrzymał informację od księdza Młodożeńca, TW „Wąkop”, że ksiądz Dziadowicz zamierza wyjechać do Stanów Zjednoczonych po samochód.[7] 23 listopada 1963 r. Wydział Finansów Powiatowej Rady Narodowej w Starachowicach zajął za zaległości podatkowe samochód osobowy Fiat 600, który używał ks. Dziadowicz. Sprawa jednak skomplikowała się dla urzędu gdy okazało się, że jest on zarejestrowany na siostrzeńca księdza.
Listopadzie 1964 r. kpt. Walaszczyk dowiedział się od TW „Wąkop”, że podczas konferencji, ks. Dziadowicz pouczał księży w jaki sposób mogą omijać płacenie podatków [8].
W styczniu 1965 r. księdzem Dziadowiczem zainteresowali się funkcjonariusze z WUSW w Kielcach. Wysłali do Komedy Powiatowej Milicji Obywatelskiej w Starachowicach pismo z prośbą o przesłanie posiadanych materiałów dotyczących jego osoby[9]. Charakterystykę figuranta otrzymali już po kilku dniach. Jak się okazało był on już rozpracowywany w 1959 r. w ramach operacyjnej obserwacji, która wykazała, że zajmuje „zdecydowanie wrogi stosunek do PRL, jest gorliwym działaczem i wykonawcą zaleceń władz kościelnych”.[10] Z kolei w kwietniu 1965 r. osobą księdza Dziadowicza zainteresowali się funkcjonariusze Wydziału I Departamentu IV MSW w Warszawie. Powodem była korespondencja jaką prowadził z Danutą Marią Sułek, siostrzenicą kardynała Wyszyńskiego, z którą miał utrzymywać bliskie kontakty.[11]
3 maja 1965 r. funkcjonariusz Walaszczyk złożył do przełożonych wniosek o zezwolenie na zwerbowanie księdza na tajnego współpracownika (TW). 10 czerwca przeprowadził wstępną rozmowę z księdzem w celu lepszego poznania „kandydata”.[12] Podczas rozmowy ksiądz Dziadowicz był przekonany, że ma do czynienia z pracownikiem Wydziału ds. Wyznań Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach. Skarżył się na wysokie podatki jakie musi płacić z parafii oraz kary finansowe, które go dotykają (za brak prowadzenia ksiąg inwentarzowych, niezarejestrowanie wszystkich punktów katechetycznych oraz za brak pozwolenia na remont kościoła św. Franciszka w Kotlarce). Po pierwszym spotkaniu funkcjonariusz SB określił ks. Dziadowicza jako osobę spostrzegawczą, pewną siebie i posiadającą duże zaufanie u biskupa i księży w dekanacie[13].
23 wrzenia 1965 r. doszło do drugiego spotkania. Tym razem Walaszczyk wyjaśnił kim jest, jednak nie zaproponował jeszcze współpracy, jak się wyraził „by nie potraktował tej propozycji, że za obiecane ulgi w podatku chcę przekupić go i zwerbować do współpracy”[14]. Ksiądz wyraził zgodę na dalsze spotkania z funkcjonariuszem.[15]
25 listopada 1965 r. Walaszczyk złożył kolejny wniosek, o zezwolenie na pozyskanie ks. Dziadowicz na TW. W uzasadnianiu wniosku napisał, że ksiądz Dziadowicz posiada bezpośredni kontakt z biskupem Lorkiem, więc może być cennym źródłem informacji. Ponadto, jak to określił sam ksiądz, jest kapłanem „filarowym, na świeczniku” m.in. jak już było wspomniane utrzymywał korespondencję listowną z siostrzenicą kardynała Wyszyńskiego. Podczas opracowywania kandydata na TW nie uzyskano żadnych materiałów kompromitujących ks. Dziadowicza w „sensie moralnym”, choć utrzymywał liczne kontakty z kobietami. Walaszczyk mimo braku dowodów, przekonywał zwierzchników, że ksiądz Dziadowicz prowadzi się niemoralnie i jedynie swojemu sprytowi zawdzięcza utrzymanie tego faktu w tajemnicy, we wniosku pisał: „pod względem życia erotycznego umie się dobrze konspirować, a zatem wobec wiernych i swych władz kościelnych nie budzi on zastrzeżeń ”.[16]
Tajny współpracownik „Wąkop” czyli ksiądz Wincenty Młodożeniec ocenił ks. Dziadowicz jako osobę ryzykowną „kombinatora życiowego”, umiejącą się dostosować do każdej sytuacji, okoliczności i towarzystwa. Ponadto ksiądz Dziadowicz miał mieć poważne kłopoty finansowe zarówno parafialne jak i osobiste.
Trzecie spotkanie odbyło się jak to określił funkcjonariusz w gabinecie dziekańskim 29 listopada 1965 r. Ksiądz żalił się, że na 2 grudnia wyznaczono licytację jego mebli i innych przedmiotów na rzecz zaległego podatku. Funkcjonariusz obiecał, że jeśli będzie z nim szczerze rozmawiał to postara się rozłożyć podatek na raty oraz wstrzymać licytację.[17] Podczas rozmowy poruszono sprawę niezależnej parafii w Wierzbicy, ksiądz stwierdził, że coraz więcej rodzin odchodzi od niej.[18]
15 grudnia 1965 r. doszło do ponownego spotkania funkcjonariusza z księdzem.[19] Rozmówcy wymienili poglądy na temat orędzia polskich biskupów do biskupów niemieckich. Ksiądz Dziadowicz nie podzielał zdania biskupów, twierdził, że podobnie orędzie ocenia wielu księży. W dalszej rozmowie poruszono temat Wierzbicy, który tak interesował władze bezpieczeństwa. Ksiądz pochwalił się, że został przez biskupa Lorka upoważniony do załatwienia budowy nowej kaplicy w Wierzbicy.[20] Tamtejszy kościół został zajęty przez grupę parafian kierowanych przez ks. Kosa.[21] Funkcjonariusz stwierdził, że nie ma nadziei na uzyskanie pozwolenia na budowę kaplicy. W dalszej rozmowie ksiądz Dziadowicz podziękował za odroczenie egzekucji i licytacji. Być może to ośmieliło Walaszczyka aby zaproponować księdzu współpracę ze służbą bezpieczeństwa, omówił jej formę i zakres. Ksiądz miał wyrazić zgodę i powiedzieć „że wie dobrze na czym mi zależy”. Zobowiązania jednak nie podpisał. Zakomunikował jedynie że tajemnicy o współpracy dochowa. To było rozsądne posuniecie ze strony księdza Dziadowicza. Zdawał sobie sprawę, że zobowiązanie mogłoby w przyszłości stanowić narzędzie szantażu. Walaszczyk do kontaktu podał numer skrzynki pocztowej w Kielcach. Ksiądz miał podpisywać korespondencję wybranym przez siebie pseudonimem „Wiktor”,[22] w praktyce używał jednak swoich inicjałów J. Dz. Funkcjonariusz w uwagach we wniosku zaznaczył że w przyszłości powróci do kwestii podpisania przez księdza zobowiązania. Zalecał także by figuranta otoczyć nadzorem tajnych współpracowników, kontrolować korespondencję i zainstalować podsłuch telefoniczny by ewentualnie ustalić czy nie współpracuje dwulicowo. Za przekazywanie wartościowych informacji miał być wynagradzany pieniężnie lub upominkami. Brano też pod uwagę możliwość zmniejszenia podatku i udzielenia zezwoleń na remonty obiektów sakralnych i innych.
Kolejne spotkania Walaszczyka z ks. Dziadowiczem odbyły się w styczniu i lutym 1966 r. Notatki z tych spotkań są bardzo ogólnikowe i dotyczą przygotowania do obchodów Millenium. Przez wykorzystanie tajnych współpracowników „Morawa”, „B-5” i „Jawor” funkcjonariusz planował zweryfikować informacje pozyskane od TW „Wiktora”.
W kwietniu 1966 r. poza ogólnymi informacjami o obchodach 1000-lecia chrztu Polski, ks. Dziadowicz opowiadał o nowej polichromii w kościele w Iłży namalowanej przez Stanisława Konarza. Jesienią 1965 r. malarz wykonał malaturę w prezbiterium, a w roku bieżącym (1966) miał odnowić nawę główną i dwie boczne. Artyście przy pracach malarskich pomagał pan Siedlecki pracownik zakładów ,,Zębiec”. Na czas pobytu w Iłży Konarz mieszkał u p. Władysława Pastuszki przy ulicy Bodzentyńskiej.[23]
Spotkanie w dniu 18 maja 1966 r. dotyczyło głównej diecezjalnej uroczystości millenijnej, która miała się odbyć 3 lipca w Sandomierzu. Ksiądz wchodził w skład komitetu organizacyjnego wydarzenia. Ksiądz Dziadowicz poinformował, że także w Iłży w dniu 29 maja odbędą się obchody Millenium. Spotkania w czerwcu, lipcu i sierpniu dotyczyły także obchodów 1000-lecia chrztu Polski.
Kolejne notatki ze spotkań z ks. Dziadowiczem są ogólnikowe. W styczniu 1967 r. dotyczyły konferencji dekanalnej w Krzyżanowicach. Omówiono na niej pracę duszpasterską w okresie postu, sprawy finansowe księży kurii, KUL i WSD. W konferencji brał udział również biskup Gołębiowski[24].
W innej notatce znajduje się informacja, o wezwaniu księdza Dziadowicza do sądu w Iłży. Poinformowano go tam, że za nieterminowe płacenie podatków grozi mu dwanaście i pół dnia aresztu. Ksiądz stwierdził, że jeśli będzie taka potrzeba to zgłosi się do więzienia dobrowolnie ponieważ ma już dosyć płacenia, wszelkich kar i podatków niesłusznie mu wymierzonych.[25]
Na spotkaniu 26 kwietnia 1967 r. ksiądz Dziadowicz opowiedział o konferencji dekanatu iłżeckiego w Krzyżanowicach, na której omawiano współpracę z młodzieżą, sprawę zadłużenia księży oraz program pracy parafii na bieżący rok. Ksiądz wyraził irytację faktem grożenia mu aresztem za nie prowadzenie ksiąg inwentarzowych. Zarówno biskup Wójcik jak i Walaszczyk doradzali księdzu napisanie odwołania do Sądu Najwyższego.
Na spotkaniu w maju ks. Dziadowicz poinformował funkcjonariusza o mianowaniu przez papieża Pawła VI na kardynała biskupa Wojtyłę oraz 4 admiratorów biskupów na ziemiach odzyskanych. Była to informacja ogólnie znana. Ze spraw lokalnych odniósł się do oceny wydarzeń w Wierzbicy. Powtórzył opinię biskupów sandomierskich, którzy uważają, że po rezygnacji ks. Kosa jego zwolennicy ponownie powrócą do kościoła katolickiego. W tej sprawie podobno była już delegacja, która prosiła o przyjęcie do kościoła i pojednanie. W tym też celu biskup Gołębiowski wydal list do ludności wierzbickiej wzywający do pojednania i przywrócenia w Wierzbicy spokoju.[26]
26 lipca 1967 r. Walaszczyk przestawił księdzu swojego zastępcę, z którym będzie się spotykał. Był nim z-ca naczelnika Wydział IV mjr Stanisław Nowak. Ksiądz wyraził zgodę na kontakty z nowym funkcjonariuszem.[27]
We wrześniu 1967 r. doszło do spotkania z Nowakiem, na którym ksiądz mówił o wizycie biskupa Gołębiowskiego w Jasieńcu oraz o planach budowy kościoła w tej miejscowości. Przekazywane informację, jak stwierdził funkcjonariusz są bardzo ogólnikowe, a ksiądz unika podawania znanych mu spraw. [28] W listopadzie 1967 r. spotkanie zostało przerwane przez nieplanowaną wizytę ks. Kurasia z Cerekwi, który znał Nowaka.[29]
24 stycznia 1968 r., jak zanotował funkcjonariusz, ksiądz miał dokładniej przestrzegać zasad konspiracji oraz chętniej informować o sytuacji jaka panowała w diecezji. Mówił o liście otrzymanym od biskupa Gołębiowskiego oraz podał listę księży, którzy mieli wziąć udział w konferencji dekanalnej. W podsumowaniu spotkania funkcjonariusz stwierdził, że ksiądz wykazał się większą szczerością wobec niego, co nie miało miejsca podczas poprzednich kontaktów.[30]
Zadowolenie Nowaka ze współpracy z księdzem Dziadowiczem nie trwało długo. W notatce po następnym spotkaniu relacjonował, że gdy prosił księdza o informacje o przebiegu konferencji dziekanów ten oświadczył, że nie może ich udzielić ponieważ jest to sprawa wewnętrzna kościoła i że taki zakres przekazu ustalił z poprzednim funkcjonariuszem.[31] Informacje w sprawie wydarzeń marcowych też były bardzo ogólnikowe.
W notatce służbowej z 27 czerwca znajdują się informacje, które prawdopodobnie wymyślił sam Nowak. Dotyczą one uroczystości 150 rocznicy powstania kurii w Sandomierzu. Frekwencja na niej miała być niewielka przez organizację różnych innych imprez świeckich, a także przez działania takie jak wydanie dyspozycji aby autobusy PKS jadące do Sandomierza nie zatrzymywały się na trasie mimo posiadania wolnych miejsc.
5 czerwca 1968 r. odsłonięto we Wrocławiu pomnik Jana XXIII. Był to pierwszy papież, który w grudniu 1962 r. uznał zwierzchność polskich biskupów na ziemiach odzyskanych. Za tą decyzję władze komunistyczne uhonorowały papieża pomnikiem. Na jego odsłonięcie zapraszano gości z całej Polski. Z parafii iłżeckiej próbowano namówić do wzięcia udziału w tej uroczystości rezydenta ks. Wacława Nadgrodkiewicza. Wysiłki pracownika Wydziału ds. Wyznań p. Wosia nie nakłoniły jednak księdza do wyjazdu. Nieoficjalną karą za tę decyzję było opóźnianie wypłaty emerytury, którą otrzymywał z tytuły nauczania religii w szkole.[32]
Do kolejnego spotkania ks. Dziadowicza z funkcjonariuszem doszło dopiero w kwietniu 1969 r. Tak długi okres bez kontaktu wynikał z obowiązków służbowych Nowaka (udział w szkoleniu). Tym razem ksiądz opowiedział o problemach ks. Siejki z Jasieńca, który nie mógł dojść do porozumienia z parafianami co do miejsca budowy kościoła. Podsumowując spotkanie Nowak ponownie wyraził, zastrzeżenia do lojalności Ks. Dziadowicza: „o pełnej jego szczerości wobec naszego aparatu trudno mówić[33].
W maju 1969 r. ks. Dziadowiczowi został przyznany nowy „opiekun”. Został nim ppłk. Cz. Kowalczyk.
Do kolejnego spotkania doszło dopiero 23 października 1969 r. Kowalczyk najbardziej zainteresowany był sprawami kurii sandomierskiej. Ksiądz nie mógł lub raczej nie chciał zaspokoić ciekawości funkcjonariusza, tłumacząc swoją niewiedzę brakiem kontaktu z kurią i biskupem. Poinformował także, że w parafii żadne wrogie wystąpienia przeciwko władzy się nie pojawiają. Kolejne spotkania planowane na listopad i grudzień nie odbyły się. W listopadzie Kowalczyk nie zastał księdza, a w grudniu przed plebanią znajdowało się kilka osób, z obawy przed dekonspiracją zrezygnował z kontaktu.
Podczas spotkania w lutym 1970 r. ksiądz skarżył się Kowalczykowi, że milicja słabo zwalcza handel nielegalnym alkoholem w mieście. Ze swojej strony próbował podczas kolędy wpływać na ludzi by zaprzestali handlu alkoholem. Poza tym z notatki dowiadujemy się że w Iłży zostali zatrzymani jacyś podpalacze. Miało to w społeczeństwie wywołać uznanie dla działań milicji. Kowalczyk zalecił by ksiądz informował o wszystkich przestępstwach jakie są mu znane.
W marcu i kwietniu 1970 r. Kowalczyk nie zastał księdza w parafii. 6 maja 1970 r. doszło do kolejnej wizyty podczas której funkcjonariusza widziało 3 osoby. Był to kolejny dowód, że ks. Dziadowicz nie dbał o konspirację. Ksiądz na spotkaniu żalił się, że władze prześladują księży i religie na co funkcjonariusz stwierdził że „władze nie prześladują kleru i nie zwalczają religii a jedynie nie popierają jej”. Ponadto ksiądz miał powiedzieć, że kuria zaleca budowę i remonty kościołów bez zezwolenia władz przykładem może być Kowalków, gdzie ksiądz bez pozwolenia wyremontował kaplicę[34]. Ksiądz wspomniał o Chodkowie, gdzie ksiądz w styczniu 1970 r. postanowił rozbudować kościół bez odpowiednich pozwoleń. Władze państwowe wydały wówczas nakaz rozbiórki obiektu. Ludność nie zgodziła się na rozbiórkę. 3 marca 1970 r. przedstawiciele władzy asyście ZOMO i milicjantów dokonali pacyfikację kaplicy bronionej przez mieszkańców, a nowo powstająca przybudówka została rozebrana.
W czerwcu 1970 r. wizyta funkcjonariusza na plebani była bardzo krótka, ksiądz poinformował funkcjonariusza że parafię wizytował biskup Gołębiowski, który szczególnie interesował się kaplicami i innymi obiektami sakralnymi wymagającymi remontu. Wrogich wystąpień w parafii ksiądz nie zauważył.
Ks. Józef Dziadowicz podczas peregrynacji kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w iłżeckiej parafii 2-3.12.1972 r. {fot. ze zbiorów Z. Włodarskiej]
Kolejna spotkanie we wrzeniu się nie odbyło ponieważ funkcjonariusz nie zastał księdza a jedynie robotników remontujących dzwonnice i plebanie.
W grudniu 1970 r. doszło do kolejnego spotkania, na którym ksiądz nie chciał rozmawiać. Poinformował jedynie że naprawił dach gontowy na kaplicy w Małomierzycach, gontem przeznaczonym na remont kościoła św. Ducha w Iłży. Rozmowę przerwała kobieta prosząca by ksiądz udał się do chorego.
Na kolejnym spotkaniu w lutym 1971 r. ksiądz był zadowolony z wyboru Gierka na pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego, podobnie jak ludzie jest pozytywnie nastawiony i liczy na możliwość budowy nowych świątyń co do tej pory było utrudniane przez poprzednie władze. Pod koniec miesiąca doszło do drugiego spotkania ksiądz opowiada, że ludność dalej popiera nowe kierownictwo partii ale już nie z takim entuzjazmem jak na początku.
Na kwietniowym spotkaniu poza rozmową o sytuacji w kraju, ksiądz żalił się na sytuację w Jasieńcu, gdzie urzędnicy nie chcą wydać pozwolenia na budowę kościoła. Na temat morderstwa Haliny Chudzikowskiej z Iłży opowiadał, że słyszał różne wypowiedzi na temat ostatnich godzin życia, że widziano ją w okolicach miejsca znalezienia zwłok, jak szła od Lubieni w stronę Zębca. Na prośbę funkcjonariusza ksiądz miał popytać ludzi i powiadomić milicjanta telefonicznie.[35]
Na kolejnym spotkaniu ksiądz poinformował funkcjonariusza, że nauczyciel z Jasieńca jadąc z żoną do krawcowej w Lubieni, widział niedaleko miejsca zbrodni Chudzikowską idącą w stronę Iłży. Wracając 15 minut później idącej Chudzikowskiej już nie było. O morderstwie rozpisywała się również prasa lokalnej m. in. Echo Dnia[36].
We wrześniu 1971 r. doszło do ponownego spotkania. Poza sprawami ogólnymi funkcjonariusz dopytywał się księdza kto zamówił mszę za poległych pod Piotrowym Polem, ksiądz nie ujawnił tych informacji, twierdząc że jest to tajemnica zawodowa.[37] Na spotkaniu tym ksiądz poinformował funkcjonariusza, że wybiera się w październiku do Rzymu na beatyfikację ojca Kolbe.
Na wieść o wyjeździe do Rzymu Naczelnik Wydział IV KWMO w Kiecach mjr E Nowak przygotował zadania dla TW „Wiktora” do wykonania podczas uroczystości beatyfikacji ojca Maksymiliana Kolbe[38].
12 października tuż przed wyjazdem księdza do Rzymu pojawił się funkcjonariusz, który przekazał wytyczne na podróż. Tuż po powrocie u ks. Dziadowicza ponownie zjawił się Nowak. Chyba był zawiedziony, że ksiądz pozytywnie ocenił wyjazd do Rzymu, a faktu „dotarcia do uczestników wycieczki ze strony przedstawicieli wrogich ośrodków ani kolportażu wrogiej literatury nie stwierdził”.[39]
Na kolejnym spotkaniu, które odbyło się dopiero w październiku 1972 r. ksiądz narzekał na panującą władzę, a w szczególności na przewodniczącego Prezydium PRN, który utrudnia budowę plebani w Jasieńcu. Nie chciał też przekazać żadnych informacji o kurii i kościele.[40]
Ostatnie spotkanie, z którego zachowała się notatka służbowa[41] funkcjonariusza Kowalczyka, odbyło się 28.11.1972 r. na plebani. Było bardzo krótkie, trwało około pół godziny i nie przyniosło żadnych ciekawych informacji. Ksiądz mówił o przygotowaniach do peregrynacji oraz o władzach, które robią wszystko by mu w organizacji tego wydarzania przeszkodzić. Materiały dekoracyjne chciał pożyczyć od MRN w Iłży ale zrezygnował widząc niechęć władz do peregrynacji. Przez cały 1973 r. nie ma żadnych notatek ze spotkań z księdzem a ni żadnych informacji dlaczego do tych spotkań nie doszło.
19 sierpnia 1974 r. inspektor Służby Bezpieczeństwa w Starachowicach por. Edmund Siwiec złożył wniosek do komendanta o zakończenie współpracy z TW „Wiktor”, który wyłącznie ustnie i niezbyt chętnie przekazywał informacje o zróżnicowanej wartości dotyczące księży oraz nastrojów panujących wśród wiernych w parafii iłżeckiej. Wszystkich spotkań z księdzem odbyło się 40. Za informacje ksiądz nie przyjął żadnych pieniędzy. Prawdopodobnie wręczano mu jedynie upominki z okazji imienin. W 1966 r. była to popielniczka zakupiona w sklepie jubilerskim za 500 zł[42], rok później teczkę skórzaną o wartości 620 zł[43], w 1968 r. syfon z nabojami i szklanki wartości 483 zł.[44] Pokwitowań funkcjonariusz nie pobierał co może świadczyć, że ksiądz mógł nie otrzymać tych prezentów. W 1972 r. ksiądz dostał od funkcjonariusza koniak oraz cukierki i czekoladę za sumę łączną 249 zł[45]. Tak jak poprzednio pokwitowanie nie zostało pobrane. Funkcjonariusz ten sposób działania tłumaczył, że „byłoby to dla mnie żenujące, a także niekorzystnie wpłynęło na tw, który otrzymywał prezenty od moich poprzedników bez pokwitowania”.[46] W maju 1967 r. funkcjonariusz z kasy służbowej pobrał 1000 zł w celu częściowego pokrycia kary za nie prowadzenie przez księdza ksiąg inwentarzowych.[47] Czy rzeczywiście środki te zostały przeznaczone na ten cel nie udało się ustalić. 27 sierpnia 1974 r. środkach ewidencyjnych znalazła się informacja, że ksiądz Dziadowicz został zdjęty z ewidencji KPMO w Stachowicach z powodu niechęci do współpracy.
Ks. J. Dziadowicz podczas nawiedzenia iłżeckiej parafii przez kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej 30.10.1982 r. [fot. za zbiorów A. Ślufarskiej]
Funkcjonariusz Walaszczyk momencie pozyskania księdza Dziadowicza liczył, że współpraca z nim będzie się układać tak dobrze jak z ks. Młodożeńcem, który z własnej inicjatywy raportował czasami kilkukrotnie w miesiącu. Z księdzem Dziadowiczem było jednak od początku całkiem inaczej. Przede wszystkim nie podpisał zobowiązania, nie napisał żadnego donosu i nie pobierał wynagrodzenia. Przekazywał informacje ogólne i małowartościowe, które władze bezpieczeństwa mogły pozyskać od innych osobowych lub ogólnodostępnych źródeł. Informacje wrażliwe, które niewątpliwie ks. Dziadowicz posiadał, nie były przez niego ujawniane. Poza tym listy do funkcjonariusza potwierdzające lub odwołujące spotkania podpisywał swoimi inicjałami, co by mogło świadczyć, że nie musiał wiedzieć o nadaniu mu pseudonimu „Wiktor”. Zastanawiająca jest również długa przerwa między ostatnim spotkaniem w listopadzie 1972 r. a zdjęciem z ewidencji, dopiero w sierpniu 1974 r. Nie ma żadnych informacji by w tym okresie próbowano podtrzymać relacje z księdzem. Być może zasadniczy wpływ na to miała decyzja księdza Dziadowicza by zakończyć kontakty, jasno wyrażona na ostatnim spotkaniu. Znaczenie miała także ogólna analiza pozyskanych od księdza informacji, która wskazywała, że współpraca nie przyniosła wymiernych korzyści dla strony reżimowej. Zwlekano jednak z wykreśleniem go z ewidencji licząc być może na zmianę stanowiska. Z okresu 1974-1990 r. nie zachowały się żadne informacje świadczące o próbie ponownego nawiązania współpracy z księdzem Dziadowiczem.
Bibliografia:
Kowalik, Szczepan. Konflikt wyznaniowy w Wierzbicy: niezależna parafia w polityce władz PRL (1962-1977). Lublin, 2012.
Marek Darmas. Proces J. Lecha, zeznania Świadków wyjaśnienia biegłych, Echo Dnia nr 217 z 1972 r., s.1-2.
Źródła archiwalne
Teczka personalna tajnego współpracownika pseudonim „Wiktor” dot. Józef Dziadowicz, imię ojca: Roman, ur. 14-03-1917 r., t. 1-2.
AIPN Ki 005/1844 t. 1-5 Teczka pracy tajnego współpracownika pseudonim „Wąkop” dot. Wincenty Młodożeniec, imię ojca: Łukasz, ur. 22-03-1902 r.
AIPN Ra PF35/3748 Akta paszportowe o sygnaturze EARA: Dziadowicz Józef
AIPN BU 003322/1 Kartoteka księży katolickich w układzie alfabetycznym prowadzona w latach 1963-1989 w Biurze „C” MSW.
AIPN Ki 0031/1 Kartoteka ogólnoinformacyjna Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Kielcach.
[1]AIPN Ki 004/1157 t.1, Informacje od informatora „Kazik”, k..23.
[3]AIPN Ki 004/1157 t.1148, pismo do Naczelnika Wydziału I-go Dep. XI-go Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie z dn. 24.10.1953 r., k 27.
[4]AIPN Ki 004/1157 t.1148, Informacja dot. ks. Józefa Dziadowicza z dn. 20.04.1965 r., k. 98
[5]AIPN Ki 004/1157 t.1, Decyzja Wydziału ds. Wyzwań WRN w Kielcach z dn. 30.01.1963 r., k 67.
[6]AIPN Ki 004/1157 t.1., Postanowienie o zastrzeżeniu wyjazdu za granicę, k.70.
[7]AIPN Ki 005/1844 t.4, Doniesienie nr 13/64 z dn. 22.12.1964, s.39
[8]AIPN Ki 004/1157 t.1., Wyciąg z doniesienia TW „Wąkop” przyjętego przez kpt. Walaszczyka w dn. 24.11.1964 r., k.79.
[9]AIPN Ki 004/1157 t.1., Pismo z dn. 14.01.1965 r., k.90.
[10] AIPN Ki 004/1157 t.1, Charakterystyka ks. Dziadowicza, k.92.
[11]AIPN Ki 004/1157 t.1 Notatka służbowa z 04.05.191965 r., k.100.
[12]AIPN Ki 004/1157 t.1Notatka służbowa z dn. 11.06.1965 r., k.28.
[14] AIPN Ki 004/1157 t.1, Notatka służbowa kpt. Jana Walaszczyka z dn. 24.09.1966 r., k.46.
[15] AIPN Ki 004/1157 t.1, Notatka służbowa z dn. 24.09.1965 r., k.46.
[16]AIPN Ki 004/1157 t.1, Wniosek o zezwolenie na pozyskanie kandydata… z dn. 25.11. 1965 r. k. 50.
[17]AIPN Ki 004/1157 t.1 Notatka służbowa z dn. 30.11.1965 r., k.52.
[18] W 1962 r. w wierzbickiej parafii doszło do konfliktu między księdzem proboszczem a wikarym (ks. Zdzisław Kos), który z poparciem części parafian przejął kościół i założył niezależną parafię. Doszło nawet do porwania przez zwolenników ks. Kosa bp. P. Gołębiowskiego. Konfliktem zainteresowały się władze komunistyczne widząc w nim możliwość dokonania rozłamu w polskim kościele.
[19]AIPN Ki 004/1157 t.2. Notatka służbowa z dn. 16.12.1965 r., s.7-9.
[20]AIPN Ki 004/1157 t.1, Wniosek o zatwierdzenie pozyskania do współpracy tw „Wiktor” z dn. 16.12.1965 r., k.57.
[21]Szczepan Kowalik, Konflikt wyznaniowy w Wierzbicy. Niezależna parafia w polityce władz PRL (1962–1977), Lublin 2012
[22]AIPN Ki 004/1157 t.1, Wniosek kpt. Walaszczyka o zatwierdzenie pozyskanego do współpracy tw „Wiktor” z dn. 16.12.1965 r., k. 60.
[23] AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z odbytego spotkania z tw „Wikor” dnia 16.04.1966 r, s.21-22.
[24] AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa ze spotkania z tw. „Wiktor” z dnia 27.01.1967 r, s.40.
[25] AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa ze spotkania z tw „WIktor” z dnia 02.05.1967 r., s.50.
[26] AIPN Ki 004/1157 t.2. Notatka służbowa z dn. 03.06.1967 r. s.52.
[27] AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z dn. 26.07.1967, s.55.
[28] AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z dn. 09.09.1967, s.56..
[29]AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z dn. 09.11.1967 r.,s.59-60..
[30]AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z dn. 25.01.1968 r., s.63-65.
[31]AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z dn. 22.03.1968 r., s.70-72.
[32]AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z dn. 27.06.1968 r.,s.75-77.
[33]AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z dn. 11 kwietnia 1969 r., s. 82-83
[34]AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z dn. 07.05.1970 r., s.93-94.
[35]AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z dn 18.02.1971, s.98.
[36] Marek Darmas. Proces J. Lecha, zeznania Świadków wyjaśnienia biegłych, Echo Dnia nr 217 z 1972 r., s.1-2.
[37]AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z 30.09.1971r, s.102.
[38]AIPN Ki 004/1157 t.2, Pismo Zastępcy Baczenia Wydziału IV KWMO w Kielcach s.104
[39]AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z d, 29.10.1971 r. s.107.
[41]AIPN Ki 004/1157 t.2, Notatka służbowa z 28.11.1972 r., s. 117-118
[42]AIPN Ki 004/1157 t.1, Raport, z dn. 17.03.1966 r., s.136.
[43]AIPN Ki 004/1157 t.1, Raport kpt. Walczyka z dnia 17.03.1967 r., s. 132.
[44]AIPN Ki 004/1157 t.1, Notatka służbowa z 22.03.1968 r., s. 142.
[45]AIPN Ki 004/1157 t.1, Notatka służbowa zastępcy Komendanta Miejskiego i Powiatowego MO d/s. SB w Stachowicach ppłk. Czesława Kowalczyka z dn. 19.04.1972 r. s.143.
Powstanie kaplicy w Seredzicach nie było tak spektakularne jak w Pasztowej Woli, gdzie w ciągu kilku nocy wzniesiono taki obiekt. Mieszkańcy Seredzic wraz z księżmi Dziadowiczem i Szczerkiem osiągnęli ten cel w ciągu kilku lat wytrwałych działań. Borykali się jednak z tymi samymi ograniczeniami i przeciwnościami stwarzanymi przez władzę ludową PRL. Świadectwem determinacji mieszkańców w dążeniu do celu jak i infiltracji środowiska seredzkiego przez Służbę Bezpieczeństwa jest zachowana dokumentacja w zasobach archiwalnych IPN. Wytworzona została w dużej mierze na podstawie donosów tajnych współpracowników (TW) Służby Bezpieczeństwa, a zwłaszcza TW „Zbyszka.”
Jedne z archiwalnych dokumentów IPN sprawy „Inspiratorzy”
Jesienią 1975 r. p. Eugeniusz Pastuszko zamieszkały w Seredzicach przekazał stary budynek mieszkalny na rzecz iłżeckiej parafii. Budynek ten wykorzystywany został na punkt katechetyczny, w którym w każdą sobotę od godziny 8 do 14 prowadzone były lekcje religii przez księży przyjeżdżających z Iłży. Funkcjonariusze z Wydziału IV SB KWMO w Radomiu od tajnych współpracowników jak również z informacji przesyłanych z komisariatu w Iłży dowiedzieli się o planach zaadoptowania domu na kaplicę. Z tego powodu w dniu 23 grudnia 1975 r. zarejestrowano sprawę obiektową „Inspiratorzy” nr ewidencyjny 1336. Jej celem było rozpoznanie kleru i aktywu katolickiego zmierzającego do realizacji budowy kościoła, organizowanie działalności profilaktyczno-zapobiegawczych oraz dezintegrowanie i wyhamowanie działalności kleru i związanego z nim aktywu katolickiego.[1]
Miejscowości Seredzice, Kolonia Seredzice i Seredzice Zawodzie w 1975 r. zamieszkiwało prawie 2000 osób. Około połowy ludności produkcyjnej pracowało w rolnictwie, przeważnie w średniej wielkości gospodarstwach rolnych. Pozostała cześć zatrudniona była w różnych zakładach na terenie Iłży, Starachowic i Radomia. We wsi istniała Podstawowa Organizacja Partyjna (POP) licząca 13 członków i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL) zrzeszająca 11 członków. Ponadto istniało koło Związku Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej liczące około 30 członków oraz Koło Gospodyń Wiejskich skupiająca około 20 członków.
Najbardziej zaangażowane w powstanie kaplicy, według funkcjonariuszy SB, były mieszkanki Seredzic: Maria Celuch, Zofia Wolska, Zofia Chała, Maria Kosterna i Maria Barszcz.[2]
Z notatki funkcjonariusza można się dowiedzieć, że 29 października 1975 r. prowadzona była zbiórka na terenie Seredzic w wysokości 40 zł. od jednego dziecka uczęszczającego na katechezę. Pieniądze zbierały dwie kobiety w tym żona sekretarza POP w Zakładach Górniczo-Metalowych Zębiec.[3]
Bardzo dużo informacji o działalności szczególnie kobiet przy sali katechetycznej dostarczał kontakt operacyjny (KO) „NT” za co dostał od SB wynagrodzenie jednorazowe wysokości 300 zł.[4] W notatce z 22 grudnia 1976 r. „NT” informował, że ksiądz z Iłży wraz z mieszkańcami Seredzic nie podejmują żadnych działań zmierzających do przekształcenia istniejącego punktu katechetycznego w kaplicę.
Kolejną osobą służącą do rozpoznania sytuacji w Seredzicach był kandydat na TW obywatel N.M., który w marcu 1976 poinformował funkcjonariuszy, że na placu p. Eugeniusza Pastuszko gromadzone są materiały budowlane, które mają służyć do budowy stodoły dla jego siostry, której w ubiegłym roku spłonęły zabudowania gospodarcze, ale mogą być także wykorzystane do budowy kaplicy.
W latach 1977 i 1978 doszło do kilku spotkań TW „Zbyszka” z prowadzącym oficerem, podczas których przekazywał informacje o zamiarze podjęcia przez mieszkańców w najbliższym czasie budowy kaplicy. „Zbyszek” donosił także o takich szczegółach jak umieszczenie w dniu 10 grudnia 1978 r. obrazu św. Antoniego w kapliczce w Seredzicach.[5] Z kolei w notatce sporządzonej przez funkcjonariusza MO z Iłży znalazła się adnotacja komendanta MO w Iłży, w której sygnalizował iż w najbliższym czasie spowoduje by urząd miasta wydał decyzje o rozbiórce rudery czyli domu, w którym mieściła się sala katechetyczna.[6] Po konsultacji z naczelnikiem Wydziału IV KWMO w Radomiu z planów rozbiórki zrezygnowano.[7]
6 października 1979 r. Seredzice odwiedził biskup pomocniczy sandomierski Stanisław Sygnet. TW „Zbyszek” donosił, że biskup nie podejmował tematu budowy kaplicy a skupił się w dużej części na walce z alkoholizmem.[8] Z kolei TW „Misiek” doniósł, że podczas październikowej wizyty biskup Sygnet polecił dziekanowi iłżeckiemu ks. Dziadowiczowi rozpoczęcie budowy kaplic w Seredzicach i Maziarzach.[9]
W notatce służbowej z 2 lutego 1981 r. sporządzonej przez komendanta posterunku MO w Iłży Wojtasa znajduje się informacja, że w styczniu br. ksiądz Dziadowicz kupił od Pana Eugeniusza Pastuszki drewniany dom wraz z działką w której odbywają się lekcje katechezy. Ponadto chce kupić sąsiadującą działkę i rozpocząć budowę kościoła. Jeśli będą problemy ze wzniesieniem kościoła to Pan Pastuszka wybuduje nowoczesną oborę, która w rzeczywistości przeznaczona zostanie na świątynię.[10] Podobnej treści informacje o sprzedaży działki i planach budowy kościoła znajdują się wyciągu sporządzonym 9 lutego 1981 r. po wizycie w KWMO w Radomiu TW „Zbyszka”.[11]
3 marca 1981 r. „Zbyszek” poinformował funkcjonariuszy z Radomia, że pod koniec lutego 1981 r. w Seredzicach przystąpiono do adaptacji budynku kupionego od Pastuszki na kaplicę. Pod kierunkiem księdza Stanisława Szczerka przystąpiono do wyburzenia ścian działowych. W najbliższym czasie budynek ma być przestawiony o 90 stopni, tak by frontem stał prostopadle do drogi. Ponadto ks. Dziadowicz chce już w maju tego roku zorganizować w nim pierwszą komunię dla dzieci.[12]
4 marca 1981 r. ppor. Lech Ciok z KWMO w Radomiu przeprowadził rozmowę z komendantem MO w Iłży odnośnie aktualnej sytuacji w Seredzicach i polecił stałą kontrolę sprawy.[13] 5 marca 1981 funkcjonariusz z wydziału ds. wyznań KWMO w Radomiu przeprowadził rozmowę z ks. Dziadowiczem, ksiądz miał oświadczyć, że nie zamierza budować kaplicy w Seredzicach.[14]
Wieczorem, 7 marca 1981 r. wydział IV KWMO W Radomiu otrzymał szyfrogram od komendanta MO w Iłży, że w dniu dzisiejszym około 40 osób przystąpiło do przebudowy punktu katechetycznego na kaplicę. Wierni nie posiadają pozwolenia na adaptację budynku ani nie zabiegali o nie. O całej sytuacji powiadomiony został również naczelnik w Iłży i referent ds. budownictwa. Funkcjonariusze MO z Iłży ustalili personalia niektórych ludzi biorących udział w pracach budowlanych.[15]
Po obróceniu budynku kolejne prace miały polegać na remoncie dachu , podmurówki i wymianie zniszczonych belek w ścianach. Prace posuwały się szybko ponieważ zaangażowało się w nie sporo osób. Materiały potrzebne do remontu budynku dostarczane były przez osoby prywatne.[16] 1 lipca 1981 r. sprawę obiektową „Inspiratorzy” przejął por. J. Drogosiewicz. W sierpniu 1981 r. TW „Zbyszek” donosił, że dalej są prowadzone pracę wykończeniowe przy kaplicy m.in. oszalowano ściany i doprowadzono energię.[17]
16 września 1981 r. podczas spotkania „Zbyszka” z oficerem prowadzącym, TW poinformował, że ks. Szczerek ogłosił podczas mszy zamiar zakupu od p. Jana Nobisa działki sąsiadującej z kaplicą. Ksiądz miał poprosić wiernych by w tajnym glosowaniu wypowiedzieli się na temat zamiaru kupna działki. „Referendum” wykazało, że mieszkańcy nie są na razie zainteresowani nabyciem działki. Ksiądz natomiast zaczął gromadzić materiały budowlane na przyszły kościół. Na ten cel mieszkańcy opodatkowali się wstępnie kwotą 3500 zł na rodzinę. Ponadto TW poinformował, że 6 września 1981 r. ksiądz uczestniczył w zebraniu Solidarności Wiejskiej w Krzyżanowicach, które zorganizował p. Skiba. Na zebraniu tym miał być również naczelnik z Iłży, którego spotkało szereg nieprzyjemnych słów. Solidarność Wiejska w Seredzicach była dopiero w stadium organizowania się, a inicjatorem jej założenia miał być p. Eugeniusz Pastuszka.[18]
26 października 1981 r. odbyło się spotkanie TW „Zbyszek” z funkcjonariuszem SB por. J. Drogosiewiczem w sprawie obiektywowej „Inspiratorzy”. Na miejsce spotkania wybrano lokal gastronomiczny w Iłży. „Zbyszek” doniósł, że ksiądz Dziadowicz zakupił 30 000 cegieł, z których 5 000 trafiło do Seredzic. Ponadto poinformował, że we wsi istnieje Solidarność Wiejska, licząca 8 członków. 27 października 1981 r. por. Drogosiewcz złożył wniosek o zakończenie sprawy obiektywowej „Inspiratorzy”, uzasadniając, że dalsze prowadzenie sprawy jest bezzasadne i niecelowe, gdyż w efekcie nie doprowadzi do skutków prawnych (miał na myśli prawdopodobnie rozbiórkę kaplicy) i nie zostanie wykorzystana operacyjnie czy też w inny sposób. Powoduje nadto niepotrzebne rozproszenie sił i środków, które jak określił mogą zostać wykorzystane na innych odcinkach.[19] Ta dziwna decyzja z pewnością wynikała z ogólnej sytuacji w kraju. W tym czasie panował tzw. Karnawał Solidarności, czyli okres, w którym władze komunistyczne zmuszone zostały do poszerzenia swobód obywatelskich, liczenia się z potrzebami religijnymi Polaków i ograniczenia cenzury.
Kaplica służyła do końca lat 80. W 1984 r. ks. Szczerek z mieszkańcami rozpoczął budowę kościoła, który w stanie surowym został oddany do użytku w 1989 r. Parafię Seredzice erygowano w 1988 r. , a konsekracji nowego kościoła dokonał biskup Edward Materski w dniu 27 października 1991 r.
Jarosław Ładak
Kościół pw. Miłosierdzia Bożego w Seredzicach {fot. J. Kutkowski ze strony diecezja.radom.pl]
[1] Wniosek o wszczęcie sprawy obiektowej kryptonim „Inspiratorzy”, IPN Ra 08/673, s.6.
[2] Analiza sytuacji operacyjno-politycznej w rejonie zagrożenia nielegalnym budownictwem sakralnym w miejscowości Seredzice gm.-Iłża, IPN Ra 08/673, s. 8.
[3]Notatka służbowa z dn. 30.10.1975 r., IPN Ra 08/673, s.67.
[4]Notatka służbowa z dn. 09.12.1975 r., IPN Ra 08/673, s.68.
[5] Wyciąg z informacji spisanej ze słów tw ps „Zbyszek”, IPN Ra 08/673, s.81.
[6] Notatka urzędowa z dn. 04.02.1979 r., IPN Ra 08/673, s.82.
[7]Notatka urzędowa z dn. 04.02.1979 r IPN Ra 08/673, s.83.
[8] Wyciąg z notatki służbowej spisanej ze słów tw p.s.”Zbyszek” w dniu 23.10.1979 r., IPN Ra 08/673, s.91
[9]Wyciąg z informacji uzyskanej od tw ps. „Misiek” w dniu 27.03.1980 r., IPN Ra 08/673, s. 97.
[10]Notatka służbowa komendanta Komisariatu MO w Iłży z dn. 02.02.1981 r., IPN Ra 08/673, s. 100.
[11]Wyciąg z odbytego spotkania z tw ps „Zbyszek” odbytego w dn. 09.02.1981 r., IPN Ra 08/673, s.101.
[12] Wyciąg z inf. przekazanej przez tw ps „Zbyszek” w dniu 03.03.1981 r., IPN Ra 08/673, s.103.
[13] Notatka służbowa ppor. Lecha Cioka z dn. 04.03.1981 r., IPN Ra 08/673, s.106.
„Dzień dobry! Jestem już w Warszawie. Będę u Państwa za około półtorej godziny!” – powiedziałem przez telefon. „Dobrze Kuba, dziękujemy za wiadomość. Dopijemy kawę i za moment wyjeżdżamy po Ciebie na dworzec do Ciechanowa!” – odpowiedziała Pani Irena Wujkiewicz – Synowa Mariana Wujkiewicza. Gdy pociągiem dojeżdżałem do Ciechanowa, z jednej strony czułem ekscytację tym, iż za moment będę kroczył śladami bliskiego mojemu sercu „Judyma”, a z drugiej strony, czułem pewnego rodzaju lęk jak zostanę odebrany przez Jego Rodzinę. To było moje pierwsze spotkanie z Synem i Synową Mariana Wujkiewicza. Do tej pory kontaktowaliśmy się tylko przez Facebooka.
O godzinie 12:37 pociąg dojechał do Ciechanowa. Bałem się czy wśród wielu ludzi na peronie rozpoznam Państwa Wujkiewiczów. Wysiadając z pociągu spostrzegłem wysokiego, postawnego mężczyznę. Od razu byłem pewien, że jest to właśnie Syn „Judyma” – Mirosław Szymon Wujkiewicz, nazywany przez wszystkich Szymkiem. Obok Niego stała Jego żona – Irena, która bacznie wypatrywała mnie na stacji. Nagle nasze spojrzenia spotkały się i od razu pospieszyliśmy w swoją stronę. Pani Irenka wyściskała mnie, przełamując tym gestem wszelki dystans. W jednej sekundzie poczułem, jakbym znalazł się wśród najbliższych mi Osób i gdybyśmy się znali co najmniej dwadzieścia lat. Od tego momentu byłem pewien, że wizyta ta będzie pełna rodzinnego ciepła. I tak było!
Gdy dojechaliśmy do Czarnocina, małej miejscowości w samym centrum urokliwego Mazowsza, przekraczając próg domu Państwa Wujkiewiczów, poczułem się jak u siebie w domu. Niezwykle życzliwa atmosfera, rozmowy do późnych godzin wieczornych sprawiły, iż pomyślałem, że jednak dusze podobne do siebie, przyciągają się. W dodatku uzgodniliśmy, że od tej pory będę Państwa Wujkiewiczów nazywał swoimi Dziadkami – Babcią Irenką i Dziadkiem Szymkiem. W ten symboliczny sposób, stałem się także „Prawnukiem” samego „Judyma”! Ustaliliśmy wspólnie, że następnego dnia tj. w czwartek 20 lipca 2023 roku, pojedziemy wspólnie do podwarszawskiej Zielonki, do domu, który wybudował i w którym mieszkał Ich Ojciec – Marian Wujkiewicz „Judym”, odwiedzając przy tym, mieszkającą tam Panią Zofię Wujkiewicz – Córkę Mariana Wujkiewicza.
Następnego dnia udaliśmy się do Zielonki. Tego dnia rano, jeszcze nie zdawałem sobie sprawy, że od tego momentu poznam, aż tak wiele szczegółów z życia „Judyma”, że będę miał w rękach pamiątki z Nim związane, które były świadkami Jego życia oraz, że w pewnym sensie przeniosę się w czasie, oglądając jak w kalejdoskopie niezwykłe, ale przede wszystkim także tragiczne życie tego Bohatera. Gdy dojechaliśmy do Zielonki, moim oczom ukazał się wielki dom, z przepięknym ogrodem, a przy furtce czekała na nas Pani Zosia – Córka „Judyma”. Muszę przyznać, że wizyta w tym domu zrobiła na mnie ogromne wrażenie. Po herbacie i cieście podanym nam przez Panią Zosię oraz po miłej rozmowie, zasiadłem przy stole w salonie, na którym leżały przygotowane teczki, pudełeczka z pamiątkami, dokumentami i fotografiami po Marianie Wujkiewiczu. Gdy zagłębiłem się przeglądaniu, czytaniu i skanowaniu tych pamiątek, dosłownie przeniosłem się w czasie. Poznałem dokładnie historię tego skromnego i niezwykłego Bohatera, którą chciałbym teraz Wam wszystkim opowiedzieć…
Wszystko zaczęło się dnia 26 października 1918 roku, w Ciotuszy, małej wiosce położonej w województwie lubelskim, gdzie urodził się Marian Tadeusz Wujkiewicz. Był synem Tadeuszai Bronisławy z Koneckich, małżeństwa Wujkiewiczów. Jego chrzest odbył się w miejscowej Parafii pw. św. Tomasza Apostoła w Majdanie Sopockim. Działo się we wsi Majdanie Sopockim dnia 19 czerwca 1919 roku, o godzinie piątej po południu. Stawił się Tadeusz Wujkiewicz, lat trzydzieści pięć mający, gorzelanin, zamieszkały w Ciotuszy, w obecności świadków Antoniego Ulanowskiego, lat pięćdziesiąt i Władysława Wujkiewicza, lat trzydzieści dwa mający, obaj przemysłowcy, zamieszkali we wsi Ciotuszy i okazał nam dziecię płci męskiej, urodzone we wsi Ciotuszy, dnia 26 października 1918 roku, o godzinie piątej po południu, z jego małżonki Bronisławy z Koneckich, lat dwadzieścia sześć mającej. Dziecięciu temu na Chrzcie Świętym dziś odbytym nadano imię Marjan Tadeusz, a rodzicami chrzestnymi byli Stanisław Konecki i Irena Ulanowska. Akt ten stawającemu i świadkom przeczytany i przez nas i ojca podpisany został. Podpisali – ks. Teodor Cybulski, – Tadeusz Wujkiewicz /ojciec/[1].
Marian Wujkiewicz w czasach dzieciństwa [Fot. ze zbiorów Zofii Wujkiewicz)
Marian był najstarszym z rodzeństwa. Miał młodszą siostrę – Wandę (1920-2014) oraz brata Andrzeja (1929-2005), nazywanego przez wszystkich w rodzinie „Jędrkiem”. Ojciec Mariana – Tadeusz (1885-1955) wywodził się z Kazimierza Dolnego. Z wykształcenia był technikiem farmaceutycznym. Matka natomiast – Bronisława z Koneckich (1892-1983) pochodziła z Grabowego Lasu, gmina Stromiec. Wczesne lata dziecięce Mariana Wujkiewicza spędzone były na beztroskiej zabawie w malowniczej wsi Ciotusza, pomocy Rodzicom w pracy, wielogodzinnych doglądaniach wraz z ojcem miejscowej gorzelni oraz na czytaniu fascynujących książek, które wywarły ogromny wpływ na całe Jego życie. Z moich lat dziecinnych, jeszcze przed rozpoczęciem nauki w szkole średniej, najbardziej utkwiły mi w pamięci książki, których zawsze było w domu sporo, ponieważ ojciec spędzał na czytaniu każdą wolną chwilę. Moje pierwsze lektury to „W pustyni i w puszczy”, „Przypadki Robinsona Cruzoe”, „Duch Puszczy” no i naturalnie „Trylogia” – jeszcze przed dziesiątym rokiem życia. Wspaniałe kolory, egzotyczne nazwy krain, miast i rzek z „Atlasu świata” rozpalały wyobraźnie i marzenia żądnego przygód chłopaka.[2]
We wrześniu 1928 roku, Marian Wujkiewicz rozpoczął naukę w Szkole Podstawowej, a następnie w 1932 roku w Gimnazjum Państwowym im. Mikołaja Kopernika w Grajewie. W 1932 roku rodzice moi umieścili mnie w Gimnazjum Państwowym im. Mikołaja Kopernika w Grajewie. Ojciec mój pracował wówczas jako kierownik gorzelni w majątku Grabowo koło Łomży. Moja nauka nie była dla rodziców sprawą łatwą – sama stancja kosztowała 50 zł miesięcznie, a razem z czesnym, ubraniem, obuwiem i innymi wydatkami trzeba było na ten cel przeznaczyć około 1/3 zarobków ojca. W gimnazjum miałem szczęście znaleźć się w klasie, której wychowawczynią do samego końca była polonistka, Wacława Potemkowska.[3] Mówię o szczęściu, ponieważ ona przede wszystkim kształtowała nasze charaktery, kultywując takie wartości jak odwaga cywilna, bezinteresowność, patriotyzm i altruizm. Potępiała zawsze egoizm, karierowiczostwo i szukanie w życiu tylko korzyści materialnych. Wkrótce zostałem przez nią wciągnięty do pracy w bibliotece szkolnej. Czytanie literatury pięknej stało się dla wielu wychowanków „Wacki” nigdy niezaspokojoną potrzebą. „Młodość” Conrada i „Pan Tadeusz” w całości, a z takich pozycji jak „Trylogia”, „Beniowski”, „Dziady” i wielu innych liczne fragmenty były głośno czytane na lekcjach języka polskiego. Tylko omawianie i dyskutowanie tragicznych losów bohaterów „Ludzi bezdomnych” zajęło nam co najmniej dziesięć godzin lekcyjnych. Klasowe kółko teatralne prowadzone przez profesor Wacławę Potemkowską wystawiło z dużym powodzeniem kilka klasycznych pozycji, między innymi „Dziady” i „Zemstę”. Nigdy nie zapomnę mojego jedynego w życiu występu scenicznego w roli Gustawa. Z krwawą raną na piersi niestety nie miałem okazji wypróbować mego głosu – ani autor dzieła, ani też reżyser nie uznali tego za potrzebne. Praca w samorządzie klasowym i szkolnym dla wielu z nas stała się dobrą zaprawą i przygotowaniem dla późniejszego udziału w działalności społecznej czy też zawodowej.[4]
Dnia 13 czerwca 1936 roku Marian Wujkiewicz zdał egzamin dojrzałości przed Państwową Komisją Egzaminacyjną Kuratorium Okręgu Szkolnego Brzeskiego. W tym samym roku, z racji, iż jak na razie marzeń o studiach nie udało Mu się zrealizować, aby nie tracić czasu, postanowił odbyć służbę wojskową. Poborowi jeszcze nie podlegał, więc zgłosił się na ochotnika. W ten sposób Wujkiewicz rozpoczął Kurs Podchorążych w Batalionie Szkolnym Podchorążych Rezerwy Piechoty Wojska Polskiego II RP w sławetnym Zambrowie. Był to pododdział piechoty Wojska Polskiego szkolący kandydatów na oficerów rezerwy. Kurs ten trwał 9 miesięcy. Jak sam wspominał po latach, była to dla Niego ciężka i twarda szkoła. Wielu z Jego kolegów nie wytrzymało codziennych ćwiczeń. Jednak wiedza wojskowa i umiejętność znoszenia trudów oraz niewygód bardzo przydała Mu się w kampanii wrześniowej jak również w Jego późniejszych działaniach wojennych, gdzie walczył z bronią w ręku w oddziale partyzanckim. Po ukończeniu podchorążówki w Zambrowie, Marian Wujkiewicz odbył praktykę wojskową w 42 pułku piechoty im. Generała Jana Henryka Dąbrowskiego w Białymstoku.
Przedwojenna książeczka wojskowa Mariana Wujkiewicza [ze zbiorów Jakuba Kowalskiego]
W 1938 roku rozpoczął pracę w Wojskowym Instytucie Geograficznym w Warszawie, w grupie triangulacyjnej, której kierownikiem był kapitan Mieczysław Tomaszczyk (zamordowany w Katyniu w 1940 roku). Aby móc rozpocząć naukę na studiach wyższych, Wujkiewicz musiał zapewnić sobie własne utrzymanie. Jego rodziców bowiem, nie stać było na Jego dalsze kształcenie. Dzięki pomocy krewnych udało Mu się zamieszkać pod Warszawą. Zakres Jego wiedzy matematycznej ze szkoły średniej wystarczył do wykonywania pomocniczych prac obliczeniowych i pomiarowych we wspomnianym Wojskowym Instytucie Geograficznym. Okres lata 1938 roku, to dla Mariana Wujkiewicza okres wyjazdów w teren, na pomiary. Dzięki temu, jak sam wspominał, zawdzięczał dokładne poznanie Wołynia, Podola i ziemi nowogródzkiej.
W październiku 1938 roku, Marian Wujkiewicz rozpoczął naukę na wydziale prawa na Uniwersytecie Warszawskim. W weekendy uczęszczał na zajęcia Legii Akademickiej. Popołudniowe wykłady oraz bezproblemowe zwolnienia z zajęć Legii Akademickiej sprawiły, iż mógł bez przeszkód kontynuować swoją pracę i zarabiać na własne utrzymanie. Do chwili wybuchu II wojny światowej Wujkiewiczowi udało się zaliczyć pierwszy rok studiów.
Marian Wujkiewicz, Warszawa 1939 rok [Fot. ze zbiorów Zofii Wujkiewicz)
1 września 1939 roku, Niemcy w barbarzyński sposób napadli na Polskę, w wyniku czego wybuchła II wojna światowa, która na stałe zmieniła życie Wujkiewicza. Oddajmy głos młodemu Marianowi, który tak wspominał pierwsze dni wojny: Ostatniego dnia sierpnia 1939 roku wracaliśmy do Warszawy z pomiarów na Wołyniu, noc spędziliśmy w pociągu, który jechał powoli i z dużymi przerwami. O świcie 1 września znaleźliśmy się na Dworcu Głównym w Warszawie,
powitani pierwszymi wybuchami bomb. Cały bagaż służbowy i osobisty oczywiście przepadł. Zatrzymałem się u ciotki na ulicy Sosnowej. Instytut [Wojskowy Instytut Geograficzny – przyp. J.Kowalski] wkrótce przestał funkcjonować. Nie podlegałem powszechnej mobilizacji – do wojska
jako rezerwista miałem się zgłosić na imienne wezwanie, którego nie otrzymałem. Czułem się pokrzywdzony przez los, ponieważ nie mogłem brać udziału w toczącej się wojnie przeciwko hitlerowskiemu najeźdźcy. Zameldowałem się w koszarach Legii Akademickiej, jednakże odprawiono mnie z kwitkiem. Ochotników nie przyjmowano i nikt nie mógł udzielić informacji, gdzie mógłbym być przyjęty. Udało mi się pożyczyć rower od kuzyna i usiłowałem na nim wyjechać z Warszawy – wkrótce jednak zawróciłem zniechęcony widokiem panującego na drogach bałaganu ewakuacyjnego. Pewnego dnia słuchaliśmy radia, gdy nagle zachrypnięty głos prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego wezwał do natychmiastowego stawienia się przed pałacem Mostowskich 600 młodych mężczyzn, potrzebnych dla wzmocnienia organizującej się obrony Warszawy. Pożegnałem się z domownikami i tak jak stałem wyszedłem z domu – w ciągu kilkunastu minut znalazłem się na Placu Bankowym, gdzie głowa przy głowie znajdował się olbrzymi tłum ludzi. Zacząłem się przepychać w kierunku grupki wojskowych w mundurach oficerskich, wśród których widać było charakterystyczną sylwetkę prezydenta z dystynkcjami majora na czapce i naramiennikach. Wkrótce oznajmiono przez głośnik, że mają zbliżyć się przede wszystkim ci, którzy już służyli w wojsku. Takich było oczywiście o wiele mniej i dzięki temu znalazłem się na liście przyjętych. Prezydent wygłosił do nas krótkie, żołnierskie przemówienie i żegnając się z nami każdemu uścisnął rękę. Zaprowadzono nas do koszar policji na ulicy Ciepłej, gdzie otrzymaliśmy naprędce uszyte przez żydowskich krawców mundury oraz stare francuskie karabiny Lebel Mle z 1886 roku, z niewielką ilością amunicji. Wszystko to odbywało się przy akompaniamencie wybuchów bomb niemieckich i granatów artyleryjskich. Wróg był już na przedpolach Warszawy.[5]
Marian Wujkiewicz znalazł się w kilkunastoosobowej drużynie, którą następnie przydzielono do III batalionu 26 pułku piechoty ze Lwowa, który właśnie niedawno został skierowany do Warszawy i nie brał jeszcze udziału w walkach. Wujkiewicza wyznaczono na zastępce dowódcy drużyny, która wchodziła w skład plutonu strzeleckiego podporucznika Sienkiewicza. Przez pierwsze kilka dni służby w 26 pułku, nasz Bohater wraz z innymi żołnierzami, kwaterował w opustoszałych domach przy Alei Wojska Polskiego na Żoliborzu. Po paru dniach pułk ten wyruszył marszem ubezpieczonym na zachód, w kierunku Boernerowa, gdzie szpica kolumny, w której znajdował się Wujkiewicz, natknęła się na zmasowany atak niemieckich kawalerzystów. Po paru chwilach strzelaniny, niemieccy żołnierze wycofali się. Była to pierwsza walka z bronią w ręku w życiu Wujkiewicza. Przez kilka następnych dni, III batalion 26 pułku stacjonował wśród luźno rozrzuconych domków osiedla, gdzie choć przez moment strudzeni żołnierze mogli odpocząć od wyczerpującej walki. W tym czasie, Wujkiewicz przez kilka następnych nocy dowodził patrolem, który przeprowadzał do wsi Babice, położonej pomiędzy polskimi, a nieprzyjacielskimi – niemieckimi liniami.
Podczas ostatniego dnia obrony Warszawy, wyszło na batalion, w którym znajdował się nasz Bohater, silne natarcie niemieckie. Już od samego świtu rozpoczęły się krwawe walki wzmocnione przez niemieckie pociski artyleryjskie. Od tego momentu Wujkiewicz został mianowany dowódcą drużyny. Jego drużyna zajęła pozycje w jednym z opuszczonych, przedwojennych budynków koszarowych, gdzie na rozkaz Wujkiewicza ustawiono stanowisko ręcznego karabinu maszynowego. W miarę upływu czasu skierowany na nich ogień wroga stawał się coraz celniejszy i skuteczniejszy. Niemcy sprawnie wykrywali ich stanowiska i w ściany budynku trafiało już kilka granatów, nie czyniąc jednakże na razie większych szkód. Zbyt zmasowany atak, zmusił Wujkiewicza do szybkiej zmiany pozycji. Jak sam Wujkiewicz wspominał po latach, dowodzenie drużyną nie było dla Niego zbyt absorbujące. Jego żołnierze doskonale znali ten fach oraz zdobyli już wystarczające doświadczenie na polu walki od chwili wybuchu wojny.
Podczas jednego z takich natarć nieprzyjaciela, Wujkiewicz został ranny w rękę. Tak po latach wspominał ten moment: Od czasu do czasu przykładałem i ja do ramienia kolbę mego mausera, aby posłać kulę do niemieckiej tyraliery. Spostrzegłem w pewnym momencie, że jeden z nacierających przyklęknął obok swego kolegi, leżącego na ziemi i daje ręką jakieś znaki w kierunku położonego nieopodal budynku. Wziąłem go na muszkę i już miałem pociągnąć za spust, gdy nagle uświadomiłem sobie, że może to być sanitariusz wzywający pomocy. Do sanitariusza chyba nie należy strzelać, pomyślałem. A zresztą pal go licho, przecież to wróg i najeźdźca. Nie zdążyłem już jednak wystrzelić – poczułem silne uderzenie w wyciągnięte do przodu lewe przedramię oraz jednocześnie w lewą stronę piersi w okolice serca. Z rozszarpanej ręki polała się krew, a w mundurze pod zrolowanym płaszczem ujrzałem sporą dziurę. Masz draniu, myślę sobie, chciałeś strzelać do sanitariusza i Pan Bóg cię za to skarał. Dostałeś tą samą kulę w rękę i serce jednocześnie i za chwilę wyzioniesz ducha. Powiedziałem do chłopców, że oberwałem i muszą sobie sami radzić. Wyszedłem na korytarz, instynktownie szukając jeszcze ochrony od kul nieprzyjaciela i oparłszy karabin o ścianę usiadłem pod nią, oczekując rychłej śmierci. Nie opatrywałem nawet broczącej krwią ręki, bo i po co? W ciągu kilku sekund stanęły mi w pamięci wszystkie złe uczynki z całego życia – wierzyłem, że za chwilę trzeba będzie zdać z nich sprawę i ponieść konsekwencje. Śmierć jednak nie przychodziła, rozpiąłem więc mundur, aby zobaczyć ową śmiertelną ranę. Pod koszulą ujrzałem na piersi niewielki siniak oraz leżącą na płask kulę karabinową. Zrozumiałem, że będę jednak żył, obandażowałem więc ranę ręki. Kula, która mnie trafiła, musiała iść rykoszetem i dlatego straciła normalną siłę przebicia.[6]Po zdobyciu zbyt bliskich pozycji przez wroga, Wujkiewicz zdecydował się, aby wycofać swoją drużynę z pola walki. W ciągu kilku minut drużyna w pełnym składzie z trzema rannymi odeszła pod osłoną budynku, w którym się bronili, do linii zajmowanej przez batalion. Była tam już reszta ich plutonu. Na miejscu dowiedzieli się, iż Warszawa kapituluje, a ich samych czeka niewola. Dowódca kompanii zezwalał na opuszczenie oddziału tym, którzy mieli na to chęć i jakieś oparcie w Warszawie, aby się przebrać i ukryć na czas wkraczania Niemców. Wujkiewicz skorzystał z tej możliwości i udał się na ulicę Sosnową. Przebywał tam przez kilka dni, jednak pozostanie w Warszawie nie miało sensu. Pracy nie było, a żywność drożała z dnia na dzień. Po wojnie, za udział w obronie Warszawy, Marian Wujkiewicz został odznaczony Orderem Virtuti-Militari V Klasy.
W połowie października 1939 roku, Marian Wujkiewicz znalazł się w Pakosławiu koło Iłży. Na dwa miesiące przed wybuchem wojny, Jego Rodzice sprowadzili się tu z okolic Łomży. Ojciec Mariana – Tadeusz znalazł tutaj zatrudnienie w miejscowej gorzelni. Przez pierwsze dni, Wujkiewicz nie mógł za bardzo pokazywać się z powodu zabandażowanej ręki. Po kilku dniach, gdy tylko rana nieco się zagoiła, rozpoczął swoją działalność niepodległościową. Choć porzucona broń z bitwy o Iłżę została już praktycznie zebrana, nie trudno było jednak coś jeszcze znaleźć. W ten sposób Wujkiewicz wszedł w posiadanie sprawnego karabinu, wraz z zapasem amunicji. Kolejnym działaniem było zdobycie benzyny. Na polu koło folwarku Michałów stał bez opieki uszkodzony niemiecki samolot sanitarny. Wspólnie z siostrą i bratem przeniósł z niego nocami i ukrył w zakopanej beczce około 300 litrów doskonałej, lotniczej benzyny. Jak się później okazało, bardzo się ona przydała do produkcji butelek zapalających. W tym samym czasie Wujkiewicz rozpoczął także pracę u boku swojego Ojca w miejscowej gorzelni, stając się jego oficjalnym pomocnikiem. Często odwiedzający Pakosław żandarmi z Iłży przyzwyczaili się do obecności młodego Wujkiewicza i wydawała się im ona czymś naturalnym. Jak się później okazało, Jego doskonała znajomość gorzelni oraz całego pakosławskiego majątku była nieoceniona w akcji partyzanckiej, o której wspomnę za chwilę. Wraz z innymi, młodymi pracownikami majątku, wysiedlonymi wraz z rodzinami z Wielkopolski i Pomorza, Wujkiewicz zaprzyjaźnił się i spędzał z nimi każdą wolną chwilę. Jak sam po latach wspominał, wszyscy oni byli w okolicy ludźmi nowymi, pracującymi pod zarządami niemieckimi. Nic też dziwnego, że przez dłuższy czas byli przez miejscowych bacznie obserwowani, zanim zdecydowano się obdarzyć ich zaufaniem. Oni natomiast między sobą bardzo szybko się porozumieli – wiedzieli, że znowu nadejdzie moment, kiedy Ojczyzna będzie ich potrzebowała i, że muszą się do tego przygotowywać. Długie, zimowe wieczory spędzali przeważnie wspólnie. Było wiele wspomnień z minionego września – podobne mieli przeżycia z tego okresu.
Prawdziwa działalność konspiracyjna Mariana Wujkiewicza, rozpoczęła się tak naprawdę w 1941 roku, wraz z przyjazdem do Pakosławia z niemieckiej niewoli, syna miejscowego chłopa – Franciszka Sikorskiego „Felka”. Był on podchorążym Wojska Polskiego, ciężko rannym na Pomorzu, we wrześniu 1939 roku. Jego strzaskana odłamkiem noga, która źle się zrosła, spowodowała u niego stałe kalectwo. Wraz z dostaniem się do niewoli, nie przebywał tam długo, gdyż zdaniem Niemców, był nieszkodliwym już inwalidą wojennym. Jednak jego wrodzona energia sprawiła, że powrót do Pakosławia i natychmiastowo rozpoczęta działalność konspiracyjna, odmieniła życie Mariana Wujkiewicza na zawsze. Obaj Panowie szybko zaprzyjaźnili się ze sobą i od tej pory byli członkami jednego, zgranego ze sobą, kółka przyjaciół.
W czasie przyjacielskich spotkań, zdecydowanie najczęstszym, żelaznym tematem był sport. Każdy z nich miał własną, ulubioną dyscyplinę. W międzyczasie trochę trenowali, przeważnie była to lekkoatletyka. Pokrewną duszę Wujkiewicz odnalazł w swoim przyjacielu Marianie Sadowskim „Lubiczu”, który był doskonałym sprinterem i niesamowitym skoczkiem w dal, oraz podobnie jak On uwielbiał literaturę. Często prowadzili ze sobą dyskusje światopoglądowe. Jednym z ich ulubionych pisarzy był naturalnie Stefan Żeromski, na którego ojczystą ziemię rzucił Ich wojenny los. W tym samym czasie młody Wujkiewicz pomyślał o wyborze dla siebie pseudonimu. Namysły te jednak nie trwały zbyt długo. Tak po latach wspominał tę decyzję: Z pośród ulubionych bohaterów najbliższy memu sercu był Judym z jego wyrzeczeniem się szczęścia osobistego i oddaniem się pracy dla społeczeństwa. Heroiczny wybór Judyma był według mnie nieosiągalnym dla normalnego człowieka wzorcem postępowania, do którego pragnąłbym przynajmniej zbliżyć się. Wkrótce po swoim powrocie z niewoli „Felek” (Franciszek Sikorski) zaproponował mi przystąpienie do ZWZ, który później przemianował się na Armię Krajową. Nie potrzebowałem się namyślać, od dawna się tego spodziewałem, więc decyzja była natychmiastowa. Złożenie przysięgi i wybór pseudonimu, tu także nie było problemu, od razu na myśl przyszedł Judym. Do konspiracji prawie równocześnie weszła wówczas cała nasza paczka, a więc „Lubicz” (Marian Sadowski), „Roland” (Adam Kosiak) i „Doliwa” (Janusz Wierzchowiecki).[7]
Marian Wujkiewicz „Judym”. Pakosław, 1941 r. [Fot. ze zbiorów Jakuba Kowalskiego]
opis: (Marian Wujkiewicz „Judym”. Pakosław, 1941 rok. Zbiory Jakuba Kowalskiego).
Po przystąpieniu Wujkiewicza do Związku Walki Zbrojnej, już w przeciągu zaledwie kilku dniu, otrzymał On kontakt przez „Felka” (Franciszek Sikorski) na Antoniego Hedę „Szarego”, który w tym czasie pełnił już funkcję Komendanta iłżeckiego Podobwodu „Dolina”. Od samego początku „Szary” nie krył zadowolenia z nowego „nabytku” – „Judyma”. Mało było wtedy w terenie młodych, przeszkolonych, doświadczonych w boju dowódców, którzy mogli w pełni oddać się pracy konspiracyjnej, gdyż nie posiadali jeszcze swoich własnych rodzin. Heda mianował od razu Wujkiewicza dowódcą już częściowo zorganizowanego plutonu w Pakosławiu, liczącego około 35 ludzi. Pracę jaką otrzymał do wykonania to było przeważnie zakonserwowanie posiadanej broni i amunicji. Dodatkowo „Judym” postanowił zorganizować także dla swoich podwładnych prowizoryczne przeszkolenie wojskowe, gdyż większość młodych członków placówki, nigdy w wojsku nie służyła. W tym czasie młody Wujkiewicz brał także udział w kilkuosobowych wyprawach nocnych, początkowo jako podkomendny, a potem jako dowódca, które miały na celu poszukiwanie i zdobywanie ukrytej broni, ale także wymierzaniem kar ludziom, zbyt oddanym niemieckiej sprawie, konfidentom lub zbyt mocno interesującymi się sprawami konspiracyjnymi.
Zeugnis Świadectwo Mariana Wujkiewicza, stwierdzające ukończenie trzydniowego kursu dla rzeczoznawców chorób pszczelich, Radom, 12 kwietnia 1943 r. [zbiory Jakuba Kowalskiego)
W połowie 1942 roku, „Szary” (Antoni Heda) mianował „Judyma” dowódcą kompanii, złożonej z plutonów-placówek w Pakosławiu, Krzyżanowicach oraz Alojzowie. Wkrótce potem został również jego zastępcą z równoczesnym awansem do stopnia podporucznika. Wujkiewicz poznał wówczas wszystkich dowódców plutonów i kompanii, wchodzących w skład Podobwodu „Dolina”, obejmującego północno-zachodnią, czwartą część powiatu iłżeckiego. Wielu z nich do końca życia Wujkiewicza pozostali Jego wiernymi przyjaciółmi oraz Osobami bliskimi Jego sercu. Nie sposób wymienić tu takich Postaci jak: Zygmunt Kiepas „Krzyk”, Marceli Dusiński „Dym”, Jan Jurek „Sęp”, Adam Jędrzejewski „Odwet”, Ryszard Brodecki „Błyskawica”, Stanisław Kowalczyk „Grad”, Wincenty Tomasik „Potok”, Władysław Dąbek „Bukowy”, Mieczysław Śliwiński „Zew” czy Antoni Dziura „Szczęk”. Działalność Wujkiewicza i podległym Mu placówkom, zamykała się przeważnie w tym okresie do działań podejmujących szkolenie wojskowe młodych konspiratorów, a także od czasu do czasu koncentrację większych zgrupowań w lasach małomierzyckich. Zgrupowania te miały na celu odbycie kilkudniowych ćwiczeń z bronią.
Żołnierze Armii Krajowej Placówki Pakosław, od lewej w dolnym rzędzie: Marian Wujkiewicz „Judym”, Władysław Cheda „Zawisza”; w górnym rzędzie od lewej: Franciszek Sikorski „Felek” i Marian Sadowski „Lubicz”, Pakosław 1943 r. [Fot. ze zbiorów Jakuba Kowalskiego]
W dniu 24 lipca 1943 roku, ppor. Antoni Heda „Szary”, w związku z przygotowywaną przez Zgrupowania Partyzanckie Armii Krajowej Jana Piwnika „Ponurego” akcją na miasteczko Iłża, wysłał do niego trzech łączników, którzy mieli być przewodnikami w tej akcji. Byli to: ppor. „Krzyk” (Zygmunt Kiepas) – Dowódca Placówki Iłża, kpr pchor. „Bukowy” (Władysław Dąbek) – z Placówki Błaziny i szer. „Chan” (Henryk Nadgrodkiewicz) – żołnierz Placówki Iłża. Łącznicy w czasie marszu do „Ponurego” zostali aresztowani przez żandarmerię i przekazani do Starachowic, gdzie umieszczono ich w areszcie powiatowym. Aresztowanych podejrzewano o współpracę z oddziałem „Ponurego” i dlatego śledztwem zajęło się Gestapo ze Starachowic.
Zamierzone przez „Szarego” odbicie aresztowanych w trakcie przeprowadzania ich na przesłuchanie nie doszło do skutku, postanowił więc on opanować areszt i uwolnić uwięzionych kolegów, a także wszystkich innych aresztantów w liczbie około 60 osób. Areszt mieścił się w murowanym, parterowym budynku, położonym przy głównej ulicy Wierzbnika (obecnie dzielnica Starachowic) i strzeżonym przez załogę, złożoną z około 10 żandarmów i granatowych policjantów. Po drugiej stronie ulicy znajdował się parkan, a za nim tereny Zakładów Starachowickich, dużej fabryki uzbrojenia, pilnowanej przez załogę złożoną z Ukraińców pod dowództwem Niemców, tzw. Werkschutzów. „Szaremu” udało nawiązać się kontakt z granatowym policjantem (późniejszy pseudonim „Gołąb”) – członkiem załogi pilnującej aresztu i po zaprzysiężeniu go jako członka AK nakłonić go do otwarcia w nocy drzwi do budynku.
W dniu 9 sierpnia 1943 roku, „Szary” przekazał swojemu zastępcy – ppor. „Judymowi” rozkaz alarmowego zmobilizowania drużyny dywersyjnej z plutonów Pakosław oraz Krzyżanowice i przyprowadzenie jej na wieczór do Starachowic w celu przeprowadzenia akcji. W skład drużyny weszli: sierżant Jan Jurek „Sęp”, kpr pchor. Marian Sadowski „Lubicz”, szer. Zygmunt Żurek „Ziomek” oraz szer. „Spokojny” (nazwisko nieznane). Broń długą (1 rkm Browning wz. 28 oraz 3 KB) przewieziono, zaprzężoną w parę dobrych koni furmanką, przewożoną przez gospodarza z miejscowości Krzyżanowice o nazwisku Skiba. Ponadto każdy z uczestników miał pistolet i po 2-3 granaty.
Spotkanie z „Szarym”, któremu towarzyszył szef Kedywu Obwodu „Baszta” (Starachowice) ppor. Bronisław Jakubowski „Błaszko”, nastąpiło około godziny 21 w lesie, tuż przy północnej granicy miasta. Po zapadnięciu ciemności „Szary” poprowadził oddziałek pod budynek aresztu. Po przybyciu na miejsce okazało się, że przy parkanie budynku, w odległości około 30 metrów, zatrzymał się ukraiński wartownik z karabinem na pasie, pilnujący fabryki. Zauważył on oczywiście grupę uzbrojonych ludzi. „Szary” nakazał mu, aby się nie poruszał i nie wszczynał alarmu, inaczej zostanie zastrzelony, a jeśli się zastosuje do rozkazu, zostanie puszczony wolno. Ukrainiec usłuchał. Był cały czas trzymany na muszce przez uzbrojonego w rkm „Judyma”, który wraz z „Błaszkiem” zajęli stanowisko, aby ubezpieczać akcję.
„Gołąb” dotrzymał słowa. Drzwi aresztu były zamknięte, ale nie zaryglowane. „Szary” z pozostałymi wskoczyli do środka i po sterroryzowaniu i rozbrojeniu wartowników pootwierali cele, z których wysypali się więźniowie. W przeciągu niespełna pięciu minut więzienie było puste. Pozostała tylko zamknięta w jednej z cel załoga, oczywiście oprócz „Gołębia”, który opuścił niezbyt zaszczytną służbę. Przed odejściem ukraiński wartownik otrzymał zezwolenie na wszczęcie alarmu, dopiero po upływie następnych 5 minut, do czego się również zastosował. Dopiero w chwili gdy grupa „Szarego” wraz z uwolnionymi więźniami wkraczała do lasu, w Starachowicach rozpoczęła się strzelanina. To zdezorientowani Niemcy organizowali bezskuteczny pościg. Uwolnieni żołnierze AK pod dowództwem Zygmunta Kiepasa „Krzyka” pozostali już na stałe w lesie, tworząc oddział partyzancki, który później objął „Szary”.
Kolejną, poważną akcją partyzancką, w której nieocenioną rolę odegrał Marian Wujkiewicz, było uderzenie na pluton Wehrmachtu, stanowiący ochronę majątku w Pakosławiu, we wrześniu 1943 roku. Akcja miała na celu zdobycie broni i amunicji, dla nowo powstałego oddziału partyzanckiego pod dowództwem Zygmunta Kiepasa „Krzyka”. Pomysłodawcą oraz osobą odpowiedzialną za przygotowanie tej akcji, był właśnie „Judym”. Z racji Jego pracy wraz z ojcem w tamtejszym majątku, znał doskonale plan zabudowań oraz znał ludzi tam pracujących. Akcja ta, dzięki doskonałemu planowi „Judyma” oraz przeprowadzona przez „Szarego” , „Krzyka” i ich Żołnierzy odniosła ogromny sukces. Zdobycz była niezwykle cenna. Zdobyto dwa erkaemy, kilka szmajserów, ponad dwadzieścia karabinów, masę ekwipunku, granatów i amunicji.
Wszystkie akcje dywersyjne AK na terenie powiatów Iłża i Końskie wykonywał teraz oddział „Szarego”. Wsławił się on napadem na kasę Zakładów Starachowickich i zagarnięciem jednego miliona złotych, zdobyciem dwóch wagonów amunicji z zatrzymanego pociągu pod Wólką Plebańską, rozbiciem więzienia Gestapo w Końskich i wieloma innymi udanymi działaniami.
Powróćmy teraz do dalszych losów naszego Bohatera – „Judyma”. Po objęciu dowództwa przez „Szarego” nad oddziałem partyzanckim Zygmunta Kiepasa „Krzyka”, Wujkiewicz objął po „Szarym” jego funkcję. Od tej pory, aż do końca wojny, „Judym” pełnił funkcję Komendanta Podobwodu „Dolina” Armii Krajowej. Marian Langer w swojej książce pt. „Lasy i ludzie” tak wspominał Mariana Wujkiewicza: Marian Wujkiewicz „Judym” należał do ludzi bardzo odważnych, nieulegających zdenerwowaniu, dobrze przygotowanych wojskowo i doskonale nadawał się na dowódcę. „Szary” natychmiast dostrzegł te cechy u „Judyma”. We wrześniu 1943 roku, „Szary” przeszedł na dowódcę oddziału leśnego, a jego miejsce w pełnieniu funkcji Komendanta Podobwodu „Dolina” zajął „Judym”. Zastępcą Wujkiewicza został ppor. Ryszard Brodecki „Błyskawica”, bardzo oddany i zdolny oficer.
Okres kilku miesięcy, aż do sierpnia 1944 roku to dla „Judyma” okres pełnienia powierzonej Mu funkcji Komendanta Podobwodu. Jak sam wspominał po latach, w tym czasie On sam, jak również inni członkowie iłżeckiej konspiracji rwali się do lasu. Mogli tam jednak pójść tylko tak zwani „spaleni”, czyli zdekonspirowani. Reszta konspiratorów musiała w pełni oddać się typowej konspiracyjnej pracy. Na powszechne, ogólnopolskie powstanie musieli jeszcze poczekać…
W pierwszych dniach sierpnia 1944 roku, do Wujkiewicza dotarła wiadomość o wybuchu powstania w Warszawie. Dowództwo zarządziło częściową mobilizację zakonspirowanych oddziałów. Sztab Podobwodu przeniósł się do lasu. „Judym” wraz z całym dowództwem ulokował się w jednej z gajówek, w okolicach Małomierzyc. Już w ciągu zaledwie kilku dni, Wujkiewiczowi zameldowało się około 150 osób, wraz z uzbrojeniem, z Podobwodu „Dolina” oraz około 100 osób z Powiśla. W tym czasie, żołnierze pod dowództwem „Judyma”, wykonali kilka napadów na mniejsze grupy Niemców, w celu zdobycia broni i amunicji oraz na majątki niemieckie, aby zgromadzić potrzebne zapasy żywności. Wkrótce mieliśmy odmaszerować w miejsce koncentracji całego Okręgu. Stawił się kapelan – Ksiądz „Andrzej” (Feliks Kowalik). Odprawił nam pierwszą mszę leśną, połączoną ze zbiorową spowiedzią. Ponieważ musiał jeszcze wpaść do swojej parafii, odwiozłem go motocyklem do Szydłowca, mając zamiar w drodze powrotnej wpaść do rodziców. Wjeżdżając do miasteczka spostrzegliśmy grupkę stojących żandarmów, za późno już jednak było na zawracanie. Jeden z nich zatrzymał nas podniesioną do góry ręką. Z przerażeniem spostrzegłem, że są to ewakuowani żandarmi z Iłży. „Andrzej” miał pod sutanną długie buty i wojskowe spodnie. Sytuacja była groźna, gdyż motocykl był zabrany z niemieckiego majątku, a ja nie miałem żadnych dokumentów rejestracyjnych, ani prawa jazdy. Legitymować się mogłem jedynie papierami zbieracza skór surowych, pracującego dla niemieckiej firmy. „Andrzej” zsiadł z tylnego siodełka i udając pijanego zaczął Niemcom tłumaczyć, że był na imieninach, z których został właśnie odwieziony służbowym motocyklem przez kuzyna, pracującego dla Niemców. Niemcy zarechotali na widok pijanego księdza. Kazali nam zostawić motocykl pod ścianą i zabierać się do domu – nie sprawdzali nawet naszych dokumentów, chodziło im tylko o motocykl, potrzebny do dalszej ucieczki.[8]
Arbeitsausweis Mariana Wujkiewicza „Judyma” [zbiory Jakuba Kowalskiego).
Informacja o koncentracji Żołnierzy Armii Krajowej dotarła do niemieckiego dowództwa w Iłży. Pewnego dnia nastąpiło niemieckie natarcie, w sile dwóch batalionów, na polskich Żołnierzy, których stanowiska były na skraju lasu. Wujkiewicz podjął decyzję o ewakuacji taborów i wycofaniu się w głąb lasu. W ten sposób, przemaszerowali nocą w lasy starachowickie, w rejon leśnictwa Klepacze. W wyniku obławy, po stronie polskiej było zaledwie kilku rannych. Niemcy natomiast zwozili do Iłży, kilka furmanek rannych i zabitych.
W rejonie leśniczówki Klepacze, do skoncentrowanych Żołnierzy Armii Krajowej, dołączyła jeszcze jedna grupa, zmobilizowana w Starachowicach. „Judym” otrzymał rozkaz od Komendanta Obwodu „Dariusza”, aby z zebranych ponad 300 ludzi, stworzyć jedną kompanię, wyposażyć ją w jak najlepszą broń oraz, aby doprowadzić ją do miejsca koncentracji oddziałów Okręgu Kieleckiego Armii Krajowej, które aktualnie znajdowało się w trójkącie Niekłań – Chlewiska – Ruski Bród. Oddziały te miały następnie za zadanie wyruszyć na odsiecz walczącej Warszawie. Mimo niebezpieczeństwa oraz otrzymywanych informacji, iż powstanie nie rozwija się tak jak przypuszczano, większość Żołnierzy bez chwili zawahania, zdecydowała się walczyć. Po przekazaniu przez Wujkiewicza dowództwa nad Podobwodem „Dymowi” (Marcel Dusiński), grupa w sile około 200 ludzi z pełnym uzbrojeniem oraz dwóch wozów taborowych, wyruszyła pod dowództwem „Judyma” w miejsce wyznaczonej koncentracji. Następnego dnia, w rejonie Skarżyska-Kamiennej, grupa z Powiśla pod dowództwem „Młokosa”, podjęła decyzję o rezygnacji z dalszego marszu. W ten sposób Wujkiewicz, w dalszy marsz, poprowadził kompanię złożoną z trzech plutonów, którymi dowodzili „Błyskawica” (Ryszard Brodecki), „Grad” (Stanisław Kowalczyk) oraz „Sęp” (Jan Jurek). Razem było ich około 120 ludzi.
Następnej nocy nastąpił przemarsz w lasy niekłańskie. W rejonie gajówki Piekło, na kompanię pod dowództwem „Judyma”, oczekiwał wraz z patrolem łącznikowym, plutonowy „Janusz” (Mirosław Starski), który doprowadził ich do wsi Trawniki. Stacjonował tam 3 pułk piechoty Legionów Armii Krajowej, wchodzący w skład 2 Dywizji Piechoty Legionów Armii Krajowej. Wujkiewicz wraz z Żołnierzami, zostali włączeni do II Batalionu tego pułku, jako 6 kompania. Batalionem tym dowodził „Szary” (Antoni Heda). Nowo przybyli Żołnierze z okolic Iłży i Starachowic, poczuli się tutaj jak u siebie w domu. Byli serdecznie witani przez swoich starych przyjaciół, którzy przeważnie byli już bardzo doświadczonymi w boju partyzantami. Byli oni właśnie po bitwie pod Radoszycami, gdzie osiągnęli znaczny sukces, ratując w ten sposób miasteczko od niemieckiej pacyfikacji.
Skład osobowy II Batalionu 3 pułku piechoty Legionów Armii Krajowej, do którego została włączona kompania „Judyma”, przedstawiał się następująco:
dowódca zwiadu konnego – por. „Rawicz” (Władysław Lasota)
dowódca plutonu minerskiego – plut. „Janusz” (Mirosław Starski)
rusznikarz – kpr. pchor. „Rymwid” (Maciej Radwan)
pluton łączności – ppor. „Sęp” (Jan Jurek)
4. kompania:
dowódca – por. „Sęk” (Henryk Wojciechowski)
dowódca I plutonu – ppor. „Orkan” (Stanisław Kołodziejczyk)
dowódca II plutonu – ppor. „Lis” (Stefan Sławiński)
dowódca III plutonu – ppor. „Kowalski” (Henryk Dajer)
5. kompania:
dowódca – ppor. cichociemny „Jeleń” (Ludwik Wiechuła)
dowódca I plutonu – ppor. „Palma” (Tadeusz Badowski)
dowódca II plutonu – sierż. „Wrzos” (Mieczysław Zasada)
dowódca III plutonu – ppor. cichociemny „Maruda” (Bernard Wiechuła)
6. kompania:
dowódca – ppor. „Judym” (Marian Wujkiewicz)
dowódca I plutonu – ppor. „Grad” (Stanisław Kowalczyk)
dowódca II plutonu – ppor. „Błyskawica” (Ryszard Brodecki)
dowódca III plutonu – sierż „Żmija” (Jan Cheda)
dowódca plutonu minerskiego – plut. „Janusz” (Mirosław Starski)
Zaraz pod dołączeniu kompanii „Judyma” do 3 pp Leg. AK, II Batalion stoczył dwie zwycięskie bitwy pod Trawnikami i Szewcami. Oddajmy teraz głos naszemu Bohaterowi – Marianowi Wujkiewiczowi: Marsz na odsiecz Warszawy został już odwołany, dowództwo doszło do wniosku, że bez ciężkiej broni i z niedostatecznymi zapasami amunicji ponieślibyśmy zbyt duże straty w marszu przez pozbawione lasów tereny. Mieliśmy pozostać w rejonie Kielc i wykonywać akcję „Burza”. W Trawnikach spędziliśmy stosunkowo spokojnie kilka dni. W okolicy przebywały oddziały całej naszej drugiej dywizji. Wykorzystałem ten okres na doszkolenie kompanii – w porównaniu do starych wygów partyzanckich z kompani „Sęka” i „Jelenia” moi żołnierze byli w większości nowicjuszami w leśnym rzemiośle. W dniu wymarszu z Trawnik zostaliśmy nagle zaatakowani przez Niemców. Po dwugodzinnej walce zdołaliśmy się oderwać ze stosunkowo niewielkimi stratami, zginęli tu jednak dwaj dzielni partyzanci „Kruk” i „Mech”. Maszerowaliśmy na południe w kierunku Kielc. Przy przekraczaniu toru kolejowego Kielce – Częstochowa drogę zagrodził nam bunkier z kałmucką załogą. W brawurowym ataku, z pomocą piata, zdobyli go partyzanci kompani „Sęka”. Tegoż dnia rano w pobliżu wsi Szewce na ubezpieczenia batalionu wszedł pluton Wehrmachtu – podpuszczeni blisko Niemcy zostali ostrzelani i wszyscy wyginęli. Około południa nieprzyjaciel ściągnął większe siły i rozpoczął regularne natarcie na nasze pozycje. Mieliśmy stanowiska na prawym skrzydle batalionu – Niemcy posuwali się wolno polami w naszym kierunku, prowadząc ogień z dział i moździerzy. Nie wyrządził on nam żadnych szkód – nasze stanowiska były dobrze ukryte w rzadkim lesie, a Niemcy strzelali trochę na ślepo. My za to widzieliśmy ich doskonale i rzadkie serie naszych kaemów nie pozwalały wrogowi przyspieszyć natarcia [za bitwę pod Szewcami Marian Wujkiewicz „Judym”, podobnie jak Henryk Wojciechowski „Sęk”, Ludwik Wiechuła „Jeleń”, Bernard Wiechuła „Maruda” i Stanisław Kołodziejczyk „Orkan”, zostali przedstawieni przez Antoniego Hedę „Szarego” do odznaczenia Krzyżem Virtuti-Militari V Klasy – przyp. J. Kowalski]. Po zapadnięciu zmroku zwinęliśmy naszą obronę i całonocnym marszem zbliżyliśmy się do Jędrzejowa, przekraczając po drodze Wierną Rzekę. W ciągu następnych dni prawie stale znajdowaliśmy się w styczności z nieprzyjacielem, który uporczywie deptał nam po piętach. Potrzebowaliśmy trochę spokoju, aby odebrać zapowiedziany zrzut – był on niezbędny, gdyż zaczynało już brakować amunicji. Otrzymaliśmy go wreszcie w lasach na południe od Włoszczowy – oprócz zasobników z bronią i amunicją wylądowało również na spadochronach kilku cichociemnych. Pierwszy z nas, który zbliżył się do skoczków otrzymał tradycyjnie w prezencie pięknego kolta.[9]
Pod koniec września 1944 roku, nastąpiło częściowe rozformowanie oddziałów 2 Dywizji Piechoty. Wszyscy chętni, którzy pragnęli już odpoczynku zostali skierowani na meliny. Stan 3 pułku skurczył się obecnie do około 300 ludzi, a dowództwo nad całym pułkiem objął Antoni Heda „Szary”. Zdecydowano się na marsz w kierunku północnym. Oprócz Niemców i ich ciągłych obław również i nocne przymrozki oraz słoty jesienne zaczęły dawać się naszym dzielnym Żołnierzom we znaki. Którejś nocy na początku października prowadziłem w siąpiącym bez przerwy deszczu szpicę zgrupowania. Po cichu przeszliśmy uśpione miasteczko Białaczów i skręciliśmy na wschód z zamiarem osiągnięcia przed świtem lasów przysuskich, gdzie „Szary” planował dać dłuższe wytchnienie wyczerpanym ciągłymi marszami ludziom. Przy przechodzeniu toru kolejowego Końskie – Opoczno otrzymaliśmy, jak często w takich okazjach, kilka serii od strzegących go kałmuków. Jedna z kul trafiła idącego obok mnie „Warneńczyka” – trzeba go było posadzić na wozie taborowym. Szybkie poderwanie szpicy i otwarcie ognia zmusiło wroga do odwrotu – reszta naszych mogła już przejść tor bezpiecznie. Rano znaleźliśmy się koło gajówki Piecyki w lasach przysuskich. Rozłożyliśmy się biwakiem w pobliżu kilku sztucznych stawów, z których właśnie spuszczono wodę w celu odłowienia ryb. Odprawiłem „Grada” z jego plutonem, aby ubezpieczył nas od północy i wschodu. Wojsko rozłożyło się pod rzadkimi brzózkami, z których opadła już większość liści. Zabieraliśmy się do czyszczenia broni po nocnym deszczu i strzelaninie na torze. Nagle z ubezpieczonego kierunku otrzymaliśmy z niewielkiej odległości silny ogień z kaemów, a za chwilę ujrzałem przewracającą się brzozę, ściętą pociskiem z działka. Szybko złożyłem rozebrany do czyszczenia pistolet maszynowy i skoczyłem do znajdujących się w pobliżu chłopców. Resztę mego ekwipunku miała pozbierać „Jawa” i dołączyć do ewakuujących się taborów. Część chłopców już strzelała, reszta w pośpiechu składała rozebraną broń. Leżący obok mnie „Roland” uniósł nieco do góry głowę, aby lepiej zobaczyć przedpole. Nagle na jego czole ukazała się krwawa dziura – głowa opadła bezwładnie na pagórek mchu. Przed nami usłyszeliśmy okrzyki naszych – to ubezpieczenia „Grada” nacierały z boku na Niemców, musieliśmy wstrzymać ogień, aby nie razić swoich. W tym czasie reszta oddziału wraz z częścią taboru wycofała się groblą między stawami na południe. Jak się okazało nieprzyjaciel, który poprzedniego dnia stoczył w tej okolicy walkę z jakimś innym naszym oddziałem, tropiąc ten oddział wszedł niespodzianie na nasz biwak – „Grad” w tym czasie rozstawiał właśnie swoje ubezpieczenia i jeszcze nie zdążył obsadzić posterunkami wszystkich leśnych dróżek. Wstrzymani natarciem „Grada” Niemcy zalegali w krzakach – mogliśmy już odskoczyć i dołączyć do naszych. Pobraliśmy z wozów amunicję i ponapełnialiśmy opróżnione magazynki. Tutaj dołączyła do nas grupa partyzantów, którzy przedarli się w te strony z Puszczy Kampinowskiej po upadku Powstania Warszawskiego. W niegościnnych lasach przysuskich przebyliśmy tylko do wieczora, znowu nic nie wyszło z zamierzonego wypoczynku. Nocą przeszliśmy na południe w lasy niekłańskie, z których przed półtora miesiącem rozpoczęliśmy naszą wędrówkę dookoła ziemi kieleckiej.[10]
Aleksandra Janina Zielińska „Jawa” – łączniczka i sanitariuszka 6 kompanii, dowodzonej przez „Judyma”, późniejsza Jego żona [ze zbiorów Zofii Wujkiewicz).
W następnych dniach część Żołnierzy udała się na dwutygodniowe urlopy. Zależało wszystkim na tym, aby mieć choć krótki odpoczynek, ale również, aby zaopatrzyć się w cieplejszą odzież przed nadchodzącą zimą. Marian Wujkiewicz „Judym” poprowadził grupę swoich iłżeckich Chłopców w Ich rodzinne strony. Do swoich domów oczywiście nie mogli się udać, aby nie narażać swoich bliskich. Zdani byli tylko na pomoc przyjaciół i znajomych. „Judym” wraz z Narzeczoną „Jawą” (Aleksandra Janina Zielińska), których uczucie wzrastało w oddziale partyzanckim, znaleźli schronienie u „Felka” (Franciszek Sikorski) i jego żony – Boguni.
Dnia 29 października 1944 roku, w kościele parafialnym w Krzyżanowicach odbył się konspiracyjny ślub Aleksandry „Jawy” i Mariana „Judyma” Wujkiewiczów. Ślubu Młodej Parze udzielił proboszcz tamtejszej parafii – ksiądz Julian Dusiński (brat Marcelego Dusińskiego „Dyma”). Szczegółowy opis ceremonii zaślubin „Jawy” i Judyma” możemy znaleźć w książce autorstwa bliskiego przyjaciela Wujkiewicza, Jego żołnierza – Jana Jurka „Sępa” – „Z kart okupacyjnego życiorysu Sępa”: „Judym” i „Jawa” zaprzyjaźnili się w konspiracji. Ich uczucie dojrzewało wśród leśnych szlaków, podczas walk toczonych przez partyzantów z Niemcami. 29 października 1944 roku, Państwo Młodzi, przebywający na zasłużonych urlopach, stanęli na ślubnym kobiercu. Ślubu młodej parze udzielił ksiądz proboszcz Julian Dusiński. Ceremoniał odbywał się w głębokiej ciszy, przy chybotliwym blasku świec. Rycerski kordon zaproszonych gości – partyzantów, z bronią przy boku, pogłębiał niespotykany, tajemniczy nastrój uroczystości. W bardzo uroczystym momencie, przyklękającemu „Judymowi” wypadł zza pasa pistolet i z głośnym brzękiem spadł na posadzkę, aż echo odbiło się od murów kościoła. Zebrani odnieśli dziwne wrażenie, jakby sił nadprzyrodzone, postanowiły złożyć hołd młodej parze. Wśród świadków ślubu i zaproszonych gości na małżeńskie gody przybyli: Adam Jędrzejewski „Odwet”, Jan Jurek „Sęp”, Marceli Dusiński „Dym”, Zygmunt Żurek „Ziomek”, Franciszek Sikorski „Felek” i rodzina państwa młodych. Drogę z Krzyżanowic do Pakosławia, liczącą 5 km, orszak weselny przebył po partyzancku pieszo, niekiedy na przełaj. Jedynie Franciszek Sikorski z Bogusią, ze względu na kalectwo „Felka”, przebyli drogę furmanką Jurków, którą powoził mój brat Stanisław ps. „Grab„.
Obraz ukazujący partyzanckie Sylwetki „Jawy” i „Judyma” – Aleksandry i Mariana Wujkiewiczów [ze zbiorów Zofii Wujkiewicz)
Dwa dni po ceremonii zaślubin, „Judym” wraz ze swoimi żołnierzami powrócił w lasy niekłańskie i dołączył do „Szarego”. Zaraz po ich przybyciu, oddział znów wpadł w szpony ciężkiej, niemieckiej obławy. Jak się później okazało, była to najtragiczniejsza w skutkach obława na 3 pułk dowodzony przez „Szarego”. Tylko dzięki długiemu doświadczeniu w walkach partyzanckich, oddział ten mógł zawdzięczać wymknięcie się z okrążenia. Nasi Żołnierze utracili cały tabor. Zginęło również kilku niezwykle dzielnych i bohaterskich Żołnierzy m.in. Bracia Cichoszowie z Iłży. Uchodząc przed obławą, oddział pod dowództwem „Szarego”, pomaszerował w kierunku północno-wschodnim, znajdując się w okolicach Szydłowca. Nocowali teraz przeważnie we wsiach – zbyt zimno było na leśne biwaki, w połowie listopada padał już śnieg. Przed nadchodzącą zimą oddział został rozformowany – większość z Żołnierzy odeszła na meliny. Pod bronią została niewielka grupka, tylko taka miała szanse przetrwania. Większy oddział w warunkach zimowych nie mógł pozostać niewykryty przez Niemców. Tak zakończyła się partyzancka epopeja Mariana Wujkiewicza.
Po powrocie do domu, „Judym” wraz z Żoną zamieszkali przez pewien czas u przyjaciół w Krzyżanowicach, a następnie u krewnych pod Radomiem. To właśnie tam obserwowali ucieczkę Niemców i wkroczenie sowietów. Następnie młode małżeństwo Wujkiewiczów próbowało zamieszkać w Radomiu, lecz w związku z powojennymi represjami w stosunku do Żołnierzy Armii Krajowej, zmuszeni byli szybko wyjechać z powiatu grójeckiego. W 1947 roku żona „Judyma” – „Jawa” wraz z ich maleńkimi dziećmi – Markiem, Zofią i Szymonem zmuszona była powrócić w okolice Iłży i zamieszkała u swoich teściów. W związku z ukrywaniem się Wujkiewicza przed władzami komunistycznymi, w następnych latach ze swoimi bliskimi widywał się niezwykle rzadko.
Ujawniłem się przed władzami reżimowymi w kwietniu 1947 roku i podjąłem pracę w Państwowych Zakładach Zbożowych. W marcu-kwietniu 1950 roku zostałem aresztowany w Zielonce przez Urząd Bezpieczeństwa – Warszawa-Włochy. Następnie zostałem przewieziony do Kielc do siedziby UB na ul. Focha [dzisiejsza ulica Paderewskiego – przyp. J. Kowalski], a następnie na Zamku [więzienie na ulicy Zamkowej – przyp. J. Kowalski] w wydzielonym dla UB pawilonie. Śledztwo dotyczyło głównie sprawy Pory i Zapalskiego, przestępców z GL i AL, z drugiej połowy 1943 roku i stycznia 1944 roku, na których był wydany wyrok śmierci za bandytyzm. W maju 1951 roku na procesie wydano wyrok uniewinniający. Przewodniczącym składu orzekającego był niejaki Starża-Dzierzbicki, znany z wydawania licznych wyroków śmierci na Żołnierzach Armii Krajowej. Bronił mnie adwokat Karniol. W maju 1951 roku opuściłem więzienie. Prokuratura złożyła rewizję zwyczajną na moją niekorzyść – wyrok Sądu Najwyższego potwierdził wyrok niższej instancji – oraz ponownie rewizję nadzwyczajną również na moją niekorzyść. Wydano nakaz aresztowania – listy gończe. Od wiosny 1953 roku do maja 1955 roku zmuszony byłem ukrywać się m.in. w Warszawie na Żoliborzu – u ciotki, pod fałszywym nazwiskiem – Ryszard Wójcicki.[11]
Dokument ujawnienia się Mariana Wujkiewicza, Warszawa, 14 kwietnia 1947 r. [zbiory Jakuba Kowalskiego).Karta ze zdjęciem sygnalitycznym oraz odciskami palców Mariana Wujkiewicza „Judyma” z Akt Śledczych Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Kielcach [zbiory Instytutu Pamięci Narodowej).Marian Wujkiewicz „Judym”, lata 60 XX wieku [Fot. ze zbiorów Jakuba Kowalskiego)
W 1956 roku w wyniku amnestii, Marian Wujkiewicz mógł wreszcie cieszyć się życiem wraz ze swoją Żoną i Dziećmi. Zamieszkali w Zielonce. Nie ustąpiły jednak szykany tego dzielnego, polskiego Bohatera. Jeszcze do lat 70 i 80 XX wieku, stale był pod baczną obserwacją władzy. Tajni współpracownicy stale donosili o każdym Jego ruchu. Gdziekolwiek chciał się udać, czuł stale „ogon” za swoimi plecami…
W 1956 roku Marian Wujkiewicz ukończył kurs księgowości przemysłowej. Znalazł zatrudnienie w Mazowieckich Zakładach Ceramiki Budowlanej w Zielonce, na stanowisku głównego ekonomisty. W zakładach tych pracował do emerytury. W wolnych chwilach uwielbiał jeździć motorem na ryby. W gronie rodziny oraz przyjaciół zasłynął jako mistrz brydża, rozgrywanego obowiązkowo przy dobrym koniaku, oraz jako mistrz gry słów. Do ostatnich lat życia, wraz z Żoną Janiną, czynnie uczestniczył w spotkaniach kombatanckich na Kielecczyźnie i ziemi iłżeckiej.
Aleksandra i Marian Wujkiewiczowie podczas uroczystości „Szaraków” w Niekłaniu, lata 80 XX wieku [Fot. ze zbiorów Jakuba Kowalskiego)Marian Wujkiewicz „Judym” podczas uroczystości w Pasztowej Woli, koniec lat 80 XX wieku. [Fot. ze zbiorów Jakuba Kowalskiego).
Marian Wujkiewicz zmarł 11 kwietnia 1993 roku, w swoim domu w Zielonce, po wielu miesiącach ciężkiej choroby. Jego pogrzeb odbył się 14 kwietnia 1993 roku w Zielonce i był dużą, patriotyczną manifestacją. Nie zawiedli Jego byli Podkomendni, którzy przyjechali na tę smutną uroczystość z Iłży, kilkoma autokarami. Celebrans mszy pogrzebowej „Judyma”, znając Jego zamiłowanie do literatury oraz doskonale znając jego Bohaterskie Życie, pożegnał Go fragmentem powieści Henryka Sienkiewicza „Pan Wołodyjowski”, zmieniając we fragmencie tym jedynie jedno słowo. “ — Dla Boga, Panie Poruczniku! Larum grają! wojna! nieprzyjaciel w granicach! a ty się nie zrywasz? szabli nie chwytasz? na koń nie siadasz? Co się stało z tobą, żołnierzu? Zaliś swej dawnej przepomniał cnoty, że nas samych w żalu jeno i trwodze zostawiasz?”
Nekrolog Mariana Wujkiewicza [zbiory Jakuba Kowalskiego)
Tak kończy się historia niezwykłego Bohatera, który do końca swojego życia pozostał skromnym i wiernym swoim ideałom Człowiekiem. Ale czy to już na pewno koniec Jego historii? To wszystko zależy od Nas, jak My poniesiemy Legendę takich Bohaterów jak „Judym”! Nie zapominajmy o tym, iż Oni, w tych trudnych dla Polski czasach, myśleli o Nas. Przyszedł więc teraz czas, abyśmy My pomyśleli o Nich ciepło, choć przez chwilę.
Autor wraz z Dziećmi Aleksandry „Jawy” i Mariana „Judyma” Wujkiewiczów – Zofią Wujkiewicz i Szymonem Wujkiewiczem. W tle widoczny dom „Judyma”, Zielonka, 20 lipca 2023 r.
Jakub Kowalski
[1] Treść Aktu Urodzenia Mariana Wujkiewicza z Akt Urzędu Stanu Cywilnego w Majdanie Sopockim. Nr aktu 5/1919. Kserokopia w posiadaniu autora.
[2] Fragment wspomnień Mariana Wujkiewicza, Zielonka 1973 rok. Oryginał maszynopisu ze zbiorów Zofii Wujkiewicz.
[3] Wacława Potemkowska (ur. 9 grudnia 1898, zm. 2 sierpnia 1944) – autorka książek dla dzieci i młodzieży, m.in.: Wielki spór w piątej klasie, Czterolistna koniczyna, Gaja, Wielka Warszawa. Wacława Potemkowska urodziła się w Kapuścianach w powiecie racławskim na Podolu. W 1918 zdała maturę w gimnazjum w Winnicy. Studia ukończyła na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego na kierunku Filologia polska i klasyczna. W czasie okupacji Wacława Potemkowska przebywała w Warszawie, ucząc młodzież na tajnych kompletach. W prasie konspiracyjnej wydawała wiersze patriotyczne. Pod pseudonimem Malwa działała też w szeregach Armii Krajowej. Była sanitariuszką w Powstaniu Warszawskim. Zginęła 2 sierpnia 1944 r. Została pochowana na Powązkach w kwaterze 332.
[4] Fragment wspomnień Mariana Wujkiewicza, Zielonka 1973 rok. Oryginał maszynopisu ze zbiorów Zofii Wujkiewicz.
[5] Fragment wspomnień Mariana Wujkiewicza, Zielonka 1973 rok. Oryginał maszynopisu ze zbiorów Zofii Wujkiewicz.
[6] Fragment wspomnień Mariana Wujkiewicza, Zielonka 1973 rok. Oryginał maszynopisu ze zbiorów Zofii Wujkiewicz.
[7] Fragment wspomnień Mariana Wujkiewicza, Zielonka 1973 rok. Oryginał maszynopisu ze zbiorów Zofii Wujkiewicz.
[8] Fragment wspomnień Mariana Wujkiewicza, Zielonka 1973 rok. Oryginał maszynopisu ze zbiorów Zofii Wujkiewicz.
[9] Fragment wspomnień Mariana Wujkiewicza, Zielonka 1973 rok. Oryginał maszynopisu ze zbiorów Zofii Wujkiewicz.
[10] Fragment wspomnień Mariana Wujkiewicza, Zielonka 1973 rok. Oryginał maszynopisu ze zbiorów Zofii Wujkiewicz.
[11] Fragment wspomnień Mariana Wujkiewicza, Zielonka 1973 rok. Oryginał maszynopisu ze zbiorów Zofii Wujkiewicz.
W dziele ks. Jana Wiśniewskiego, Dekanat iłżecki napisanym w 1909 roku, a wydanym w 1911 roku zostało scharakteryzowanych 25 kościołów. Jest tam zarys historii i opis stanu i wyposażenie kościoła szpitalnego Św. Ducha. Sympatykom Iłży zapewne jest on znany, ale przytoczę tu jego fragment.
Ryc. 1 Iłża, kościół Św. Ducha [źródło: J. Wiśniewski, Dekanat iłżecki, s. 64-65.]
„… W południowej ścianie znajduje się dwa okna z sześciokątnymi szybami. Pod oknami w nawie znajduje się nisza, w której stoi rzeźbiony obraz, na tle kredowem, wyzłoconem, w kwiaty. Piękny ten zabytek średniowiecza, wyobraża zesłanie Ducha Św. W pośrodku, na tle rozesłanej szaty, w kształcie tronowej kotary, siedzi najświętsza Panna ze złożonemi rękami. Po obu stronach po sześciu Apostołów, nad którymi unosi się Duch Św. U dołu posadzka w kształcie szachownicy. Obraz ten był dawniej w wielkim ołtarzu. …”[1]
Trzy lat po ukazaniu się monografii wybucha wojna światowa, później nazwana Wielka Wojną. Niestety zawierucha jaka się rozpętała nie ominęła Iłży. Zniszczenia jakie spowodowała opisuje miesięcznik poświęcony sprawom religijnym, naukowym i społecznym, Kronika Dyecezyi Sandomierskiej z roku 1916. [2]
„… Iłża z okolicą, uważana była przez fachowe koła wojskowe rosyjskie za ważny punkt strategiczny: to też naokoło zrobiono kilka rzędów okopów, w następstwie bronili Rosyanie przez dłuższy czas miasta z okolicą i wskutek tego parafia bardzo dużo ucierpiała. Wojsko rosyjskie nie tylko popaliło doszczętnie całe wioski, ale jeszcze wszystkie drzewa przydrożne we wszystkich wioskach wycięło, wszystkie drzewa owocowe w ogrodach wyrąbało, nawet kominy, sterczące po spalonych domach, poobalano, bo jakoby miały przeszkadzać w strzelaniu. Ofiarą tej niszczycielskiej strategii rosyjskiej padło miasteczko Iłża, w kórem pozostał tylko mały kwadrat w środku miasta z kościołem parafialnym, plebanią i 17 domami. Kościół Św. Ducha murowany uległ zupełnemu zniszczeniu. … Nie darowały wojska rosyjskie i plonom ziemnym, stojąc przez dwa miesiące, bo od połowy maja do połowy lipca, w obrębie parafii, tak zniszczyły zboża. że ludność po ich odejściu zaledwo ¼ zasiewów zebrać mogła. Dla ratowania biednych od głodowej śmierci zorganizowany został Komitet gminny, ale ten nawet w połowie zaradzić ogólnej nędzy nie może. …”
Ryc. 2. Panorama Iłży w czasie wojny 1914-1916 [źródło: https://dbc.wroc.pl/dlibra/publication/57394/edition/83238/content?ref=struct; dostęp 10.11.2023]
Tadeusz Szydłowski w opracowaniu Ruiny Polski z maja 1919 pisze, że chciał „…przedstawić obraz szkód i strat wielorakich, jakie wywołała wojna w dziedzinie zabytków sztuki i historycznych pomników naszej przeszłości.”[3]
W swojej pracy podkreśla, że obejmuje ona ziemie „… w których życie sztuki doszło w dawnych wiekach do szczególnie bujnego i pięknego rozkwitu. Ta właśnie część Polski, bogata w cenne i ważne zabytki, uległa największemu zniszczeniu i straty, jakie tu powstały, będą zapewne najpoważniejsze i najdotkliwsze … .”[4]
Szydłowski wspomina między innymi zamek biskupa krakowskiego, Jana Grota w Iłży, który poszedł w rozsypkę i został ruiną, a wojna przyspieszyła oczywiście ten proces. Zauważa również, że „ z roku narok pogarsza się stan tych ruin, szczupleją ich resztki, rozsypują się w okruchy, a ludność miejscowa rozbiera mury, unosząc kamienie i cegłę dla swych budynków”.[5]
Stan miasteczek przed wojną był daleki od dobrobytu, a „wypadki wojenne sprowadziły pożary na szereg miasteczek …, np. na Iłżę, Sienno, Klwów, w których nie było już jednak poza kościołami cenniejszych budowli zabytkowych, ani murów i baszt, ani ratuszów lub domów więcej okazałych”.[6] Działania wojenne doprowadziły je do nędzy.
W 1918 r. w Galicji Wschodniej po wygaśnięciu działań wojennych, podjęto kroki mające na celu zbadanie stanu zabytków w dawnych powiatach: brodzkim, tarnopolskim i trembowolskim. Prac konserwacyjnych nawet przy cennych kościołach, mimo wysiłków, nie można było zrealizować wskutek zupełnego zastoju, jaki sprowadziła wojna. W Królestwie akcja rządowej odbudowy nie miała miejsca, a troskę o zabytki pozostawiono inicjatywie prywatnej. „Większość parafii przeprowadziła przy swych kościołach przynajmniej najważniejsze roboty konserwacyjne, jedynie bardzo zniszczone zostawiono na łaskę losu. Tak np. nieochronione były w 1919 roku mury cennego kościoła średniowiecznego w Siennie, a także kościołów w Klwowie i Fałkowie. Podobnie w Iłży podlegają działaniu wilgoci mury i sklepienie prezbiterium kościółka Św. Ducha, który jako filjalny uważany jest za ciężar przez ludność miejscową.”[7]
Po zniszczeniach wielkiej wojny Iłża z ogromnym trudem podnosi się z ruin. W okresie międzywojennym w mieście nie było żadnego przemysłu z wyjątkiem wapienników.[8] Iłża, w tym czasie, miała charakter rolniczo-usługowy, z wielką liczbą rzemieślników zatrudnionych w produkcji chałupniczej. Powiat iłżecki należał do najbardziej zacofanych powiatów województwa kieleckiego. Potwierdzają to wyniki spisów z 1921 r. i 1931 r.[9]
Kościół Św. Ducha odbudowany został dopiero w 1922 roku według projektu krakowskiego architekta Stefana Wąsa.[10]
Ryc. 3. Kościół po zniszczeniach dokonanych podczas I wojny [źródło: https://muzeumilza.pl/kosciol-sw-ducha/; dostęp 16.11.2023]
Co stało się z płaskorzeźbą Zesłanie Ducha Św. na apostołów z murów gotyckiego poszpitalnego kościoła Św. Ducha? Najprawdopodobniej uległa zniszczeniu w czasie działań wojennych, tudzież poważnie uszkodzona pozostawała w niezabezpieczonym kościele i dalej niszczała, a następnie jako bez wartości usunięta podczas odbudowy kościoła w 1922 roku. Przekonał się o tym Michał Walicki, który w 1933 r. poszukiwał w Iłży płaskorzeźby przedstawiającej scenę zesłania Ducha Świętego, znajdującą się niegdyś w retabulum ołtarza głównego.[11] Zaliczył ją do rzadkich przykładów dzieł szkoły „staroniemieckiej”. Wzmiankę o niej zamieścił ks. Jan Wiśniewski w swojej monografii. Walicki zamierzał pozyskać więcej informacji o płaskorzeźbie, nie zdołał jednak przeprowadzić badań z autopsji, z powodu zaginięcia artefaktu. Wyposażenie kościoła Św. Ducha uległo zniszczeniu, a właściwie spaleniu podczas ofensywy majowej w 1915 r. Prawdopodobnie ten los spotkał i cenną płaskorzeźbę. Walicki, więc nie miał dostępu do autentycznej płaskorzeźby, ale dzięki zachowanej fotografii ze zbiorów Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości mógł przeprowadzić jej analizę i porównać z innymi dziełami.[12] Wyniki swoich obserwacji i przemyśleń zawarł w opracowaniu Zaginione dokumenty włoskich wpływów na polską rzeźbę drewnianą XVI wieku. Ponieważ jeszcze w 1965 rok nie znane są żadne świadectwa zniszczenia płaskorzeźby Zesłanie Ducha Św. na apostołów, przyjmuje się, że jest zaginiona.[13]
Do iłżeckiego zesłania nawiązał wybitny historyk sztuki Stanisław Szymański opisujący okres gotyku w swoich pracach. [14] W 1950 roku w dzwonnicy przy kościele parafialnym pw. Św. Barbary w Radziłowie odkryto kilka rzeźb, które przez długie lata pozostawały w zapomnieniu.
Ryc. 4. Radziłów — „Zaśnięcie N. P. Marii fot. Paszkowski„ [źródło: S. Szymański, Rzeźby mazowieckie .., s. 61.]
Wśród nich znajdowała się rzeźba przedstawiająca scenę zaśnięcia NP Marii (ryc.4.) Według Szymańskiego jest to fragment szafy ołtarzowej. Ikonograficznie scena przedstawia dość często powtarzany w malarstwie i rzeźbie średniowiecznej temat zaśnięcia NP Marii w kompozycyjnym ujęciu przypominającym liczne zesłania Ducha Św., wniebowzięcia lub koronacje.
Widzi on, że kluczem do właściwego odczytania i należytej interpretacji rzeźb radziłowskich może być jedynie artystyczna twórczość mazowiecka, przy czym wskazuje tu między innymi najbardziej na północ wysunięty ośrodek gospodarczy diecezji krakowskiej (Iłżę), a szczególnie na zaginione dziś Zesłanie Ducha Św. (ryc. 5.). Zauważa również, że Zesłanie Ducha Św. z Iłży — zasługuje na podkreślenie, zwłaszcza, że bliskim mu odpowiednikiem prócz drzeworytu F. Vavassore (ryc. 6.) wydaje się być i ołtarz główny katedry w Rewlu [od 1219 do 1918, a obecnie Tallin] (ryc. 7.), dzieło Bernta Notke z roku 1483.[15]
Ryc. 5. Iłża — „Zesłanie Ducha Św. fot. B. I. Z.„ [źródło: S. Szymański, Rzeźby mazowieckie .., s. 63.]Ryc. 6. F. Vavassore, Zesłanie Ducha Św., drzeworyt z 1507 r. [źródło: M. Walicki, Zaginione dokumenty .., s. 134-135.]Ryc. 7. Fragment ołtarza głównego w kościele Ducha Świętego w Tallinie [źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Bernt_Notke: dostęp 12.11.2023]
Wróćmy do fotografii iłżeckiej płaskorzeźby (ryc. 5.), którą Walicki i Szymański zamieścili w swoich opracowaniach. Zdjęcie nie posiada datacji i dlatego jego powstanie możemy określić tylko w przybliżeniu. Jak już wspomnieliśmy pochodzi ono z zasobu Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości[16], którego działaczem był między innymi wybitny iłżanin, sędzia pokoju Karol Gantner. Fotografie Iłży znajdujące się w tym zbiorze i posiadające datację (przeważnie przybliżoną), wykonane zostały w lat 1902 – 1918. Na pewno możemy określić terminus ante quem [zakończony przed czasem] wykonania fotografii płaskorzeźby, którym jest moment spalenia kościoła Św. Ducha, maj-lipiec 1915 r. Tak więc okres, w którym zdjęcia mogło zostać wykonane, rozciąga się od 1902 r. do 1915 r. Najprawdopodobniej zostało wykonane około 1911 roku.[17]
Przed wybuchem II wojny światowej (1939) bibliotekę TOnZP zdeponowano w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.[18]
Aktualny zbiór negatywów TOnZP zrekonstruowano na podstawie znajdującego się w zbiorach Instytutu Sztuki PAN trzytomowego niemieckojęzycznego inwentarza. Zbiór rycin (kolekcja grafik, odbitki fotograficzne, wycinki prasowe, rysunki architektoniczne, szkice i albumy ilustrowane) odtworzony został na podstawie pierwszego (i zapewne jedynego) inwentarza tej kolekcji. Obecnie w zbiorach Instytutu Sztuki PAN znajdują się wizerunki wszystkich zachowanych obiektów zbioru negatywów, czyli 10270 wizerunków, co stanowi niemal 95% pierwotnego zasobu. Natomiast zbiór rycin zawiera około 3500 wizerunkami obiektów, co stanowi około 25% pierwotnego zasobu kolekcji, która liczyła przynajmniej 13372 numery inwentarzowe.[19]
Szczęśliwym trafem negatyw zdjęcia płaskorzeźby Zesłanie Ducha Św. nie uległ zniszczeniu. Przechowywany jest pod numerem inwentarzowym IS_PAN_B0000001860 (ryc. 8.). Jest to niewielka płytka żelatynowo-srebrowa na podłożu szklanym o wymiarach 17,8 cm x 12,9 cm.
Ryc. 8. Płaskorzeźba zesłanie Ducha Św. Skan udostępniony przez Zbiory Fotografii i Rysunków Pomiarowych Instytutu Sztuki PAN[20]
Opis tej płaskorzeźby zamieszczony przez ks. Jana Wiśniewskiego i powtarzany w wielu opracowaniach, miedzy innymi przez wybitnego regionalistę Adama Bednarczyka, wydaje się niezmiernie ubogi w stosunku do szczegółowego i wspaniałego opisu jaki zamieścił w 1933 roku prof. Michał Walicki. Pozwolę przytoczyć sobie tu prawie kompletne opracowanie profesora.
Ryc. 9. Fragment – postać Matki Bożej
„… Rzeźbiony obraz, o którym wspomina ks. Wiśniewski, ukazuje się w świetle tej fotografji (ryc. 8.) jako płaskorzeźba z XVI wieku wykonana w drzewie i przeznaczona do umieszczenia w wielkim ołtarzu. Dosyć szeroka tablica, spojona z trzech desek, zamknięta jest półkuliście u góry, ukazując kształt właściwy dla przedstawień ołtarzowych. Centralno-symetryczna kompozycja przedstawia Madonnę, siedzącą na rodzaju tronu (sedile), ustawionego przed sfałdowaną dośrodkowo kotarą (ryc. 9.), nad którą z kolei, zorientowana osiowo do postaci Matki Bożej, widnieje u góry Gołębica Ducha Św. w otoku z chmur i płomienistych języków. (ryc. 10.)
Ryc. 10. Fragment – Ducha Św. pod postacią gołębicy
Madonna przedstawiona jest w postaci siedzącej, z rękoma złożonemi do modlitwy na wysokości piersi, — lekko rozchylone w kolanach nogi zdają się stykać stopami na podnóżku tronu; wzrok Madonny utkwiony w górę sugeruje wrażenie swoistego skupienia i oczekiwania. Po bokach centralnej postaci Marji ugrupowani są apostołowie w liczbie 12, po 6 z każdej strony (ryc. 11. i 12.). Dwaj pierwszoplanowi, ustawieni niemal w pełnym profilu, flankują niejako całość tej grupowej kompozycji, przyczem ta ich rola sui generis [jedyna w swoim rodzaju, szczególna] reżyserów ruchowej koncepcji, podkreślona została planowo przez gestykulację wysuniętych symetrycznie rąk. Pozostali apostołowie uszeregowani zostali w ten sposób, że linja ruchu ich ciał oraz ogólny volumen masy ulega pewnemu nasileniu w kierunku dalszego planu, dając w konsekwencji 2 grupy o kształcie trójkątów, zwróconych szczytami ku przodowi kompozycji. Swoistemi odpowiednikami dwóch pierwszoplanowych apostołów są postaci tylnego planu, odsunięte dość daleko od centrum i wytyczające jeden ze szczytów trójkąta.
Ryc. 11. Fragment – apostołowie, lewa stronRyc. 12. Fragment – apostołowie, prawa strona
Zachowana zasada perspektywiczna osceluje w sposób nie pozbawiony charakterystyczności, między formą perspektywy odwróconej i matematycznej, podwajając akcenty walki elementów gotyku i renesansu, tkwiących w całokształcie koncepcji. Jako tło płaskorzeźby służy ornament roślinny, ryty w gipsowym, złoconym gruncie (ryc. 13. i 14.). Akcent zasadniczy w całości tego przedstawienia tworzy poprawnie oddana perspektywa posadzki, na której flizach klęczą i stoją apostołowie. Perspektywiczne zamknięcie zbiegu jej linij stanowi sedile Marji. (ryc. 15.) Naogół płaskorzeźbę cechuje niski poziom formalny, ujawniający się m.i. w sumarycznem traktowaniu modelunku (zwłaszcza twarzy), porozbijanego prymitywnie na zwyczajowe komponenty plastyczne, oraz w surowo wyczutych zespołach brył i płaszczyzn.Zaciekawia swoista interpretacja oczu, wykazująca nieco naiwną tendencję do wyolbrzymiania orbity, — oraz traktowanie zarostu, mówiące o powstaniu rzeźby prawdopodobnie już na początku drugiej połowy XVI stulecia.
Ryc. 13. Fragment – ornament roślinny, lewa stronaRyc. 13. Fragment – ornament roślinny, prawa strona
Nie zastanawialibyśmy się dłużej nad tym małowartościowym formalnie zabytkiem polskiej niewątpliwie plastyki z doby renesansu, gdyby nie specyficzna struktura perspektywiczna jego układu, koordynująca dość szczęśliwie wewnętrzną arytmję poszczególnych grup, — nie napotykana zaś, o ile mi wiadomo, przynajmniej w tak drastycznej formie, w żadnym z innych zabytków rzeźby polskiej tego okresu, a może nawet i w prowincjonalnej rzeźbie środkowoeuropejskiego obszaru. Organizacja całej tej bryły rzeźbiarskiej zdaje się stwierdzać sympliczne [prostackie, pojedyncze] przejmowanie — à la lettre [ściśle, w dosłownym znaczeniu] — włoskich prądów renesansowych, zmodyfikowanych zresztą w duchu północnej plastyki, co przy ogólnym niskim artystycznym poziomie wykonawcy wylało się w dzieło o pogrubionym i nie pozbawionym naiwności charakterystyki plastycznym wyrazie. Poziom ten, narówni z wprowadzeniem złotego, wyciskanego tła, zarzuconego już oddawna w sztuce zachodnio-europejskiej, świadczy dobitnie o lokalnej genezie utworu. Czemu jednak może zawdzięczać on owe reminiscencje italskie, tak natrętnie przychodzące na myśl, pomimo całego zbarbaryzowania formy, w jakie zamknęła je nieco prymitywna jeszcze psychika twórcy?
Ryc. 15. Fragment – posadzka
Jak wiadomo, kwestja oddziaływania sztuki włoskiej w XV i XVI wieku w Polsce pozostaje dotąd otwartą. Sporadycznie dotknął tego zagadnienia prof. ks. Szczęsny Dettloff, omawiając gotyckie mauzoleum Św. Wojciecha w Gnieźnie, dzieło Hansa Brandta z lat 1476-1480, i ustalając fascynujący związek kompozycyjny sceny „Chrztu Św. Stefana” z koncepcją Brunelleschiego, a mianowicie z grupą Ofiary Abrahama z florenckiego baptysterium. Z pośród szczupłej ilości opublikowanych dotąd polskich drewnianych rzeźb renesansowych figuralnych nie przypominam natomiast żadnej, któraby mogła służyć z kolei za ilustrację podobnego wpływu — w dobie bądź co bądź supremacji wpływów włoskich na plastykę kamienną. W poszukiwaniu dróg tej stylistycznej infiltracji przychodzi na myśl grafika książkowa, której oddziaływanie na rzeźbę i malarstwo niejednokrotnie zostało już stwierdzonej Jednym z hipotetycznych wprawdzie na to dowodów, może posłużyć rycina „Zesłania Ducha Św.”, wykonana przez Floria Vavassore, członka znanej rodziny artystów weneckich, do dzieła „Decachordon Mardi Vigerii”, wydanego w oficynie Hieronima Soncinusa w Fano w r. 1507 (ryc. 6.). O ile przypuszczenie nasze, składające na karb zapożyczeń z grafiki obecność włoskich reminiscencyj w omówionym zabytku jest słuszne — tłumaczyłaby się tem samem w znacznym stopniu surowa i globalna forma plastyczna rzeźby iłżeckiej, uwarunkowana techniką transpozycji odmiennych środków ekspresji. Oczywiste dla każdego różnice tych dzieł — pomijam tu niemniej widoczne zbieżności — uzależnione są od konsekwentnej mimo wszystko perspektywicznej konstrukcji włoskiego drzeworytu i walczącej z połowicznym konserwatyzmem redakcji naszej rzeźby.
Zachodzi jednak pytanie, jakiemi drogami mogła się dokonywać w środowisku polskiem XVI w. penetracja tego rodzaju procesów reprodukcji artystycznej? Otrzymujemy na to pytanie dwie odpowiedzi, nie bezpośrednie jednak. Wiadomym jest dzięki pracy Dr. B. Betterówny fakt kopjowania drzeworytów weneckich Piotra Liechtensteina przez drukarnię krakowską Hallera — poucza o tem zestawienie ryciny „Ukrzyżowania” z druku Hallerowskiego z 1515 — 1516 roku, z analogicznym drzeworytem Mszału Salcburskiego, wyszłym z oficyny weneckiej Liechtensteina w r. 1515. Popularność weneckiej grafiki książkowej oraz jej rozwinięty eksport utorowały drogi tej stylistycznej osmozie w wysokim stopniu. Sam fakt natomiast stosowania zapożyczeń z grafiki książkowej i ulotnej — w pierwszym rzędzie niemieckiej, przez polskie malarstwo cechowe końca średniowiecza nie wymaga obszerniejszego motywowania, zwłaszcza że miałem to już sposobność zaznaczyć na innem miejscu. Z zakresu węższej stosunkowo dziedziny samej rzeźby również dadzą się odnaleźć analogje, jak np. niepodniesiony dotąd fakt naśladownictwa ryciny Schongauera w gotyckim reljefie ołtarzowym „Hołdu trzech króli” z Brześcia Kujawskiego lub zaobserwowany przez dr. H. Brosiga częściowy wpływ grafiki H. Dürera w reljefie gołuchowskim. Co ważniejsza wszakże, posiadamy źródłową wiadomość o sprawie, jaką miał w r. 1544 przed sądem biskupim w Krakowie Jan snycerz, inkwizowany z powodu przechowywania u siebie egzemplarza biblji luterskiej z rycinami Dürera, które służyły mu za wzór do prac rzeźbiarskich.
Stwierdziliśmy fakt zapożyczeń z grafiki wogóle, a niemieckiej w szczególności przez malarzy i rzeźbiarzy polskich XV i XVI w. oraz fakt kopjowania drzeworytów weneckich w oficynach krakowskich na pocz. XVI stulecia. W tych warunkach przypuszczenie o zależności płaskorzeźby iłżeckiej od nieznanego nam bliżej włoskiego graficznego pierwowzoru (przykładowo wymieniona rycina F. Vavassore) nabiera cech prawdopodobieństwa, zwłaszcza w oparciu o analizę stylistyczną i fakturalną rzeźby. W konsekwencji zyskujemy interesujące świadectwo nowych dróg artystycznej włoskiej ekspansji, tym razem w dziedzinie drewnianej rzeźby prowincjonalnej, co ze względu na źródła inspiracji tych wpływów i domenę samej ekspansji zdaje się być wartościowym przyczynkiem o szerszem kulturalnem znaczeniu.”[21]
Czyż nie wspaniałą rzeczą byłoby aby replika płaskorzeźby Zesłanie Ducha Św. zaistniała w murach kościółka Św. Ducha?
Autor: Grzegorz Tyrała KIWI
[i] Walicki Michał, Zaginione dokumenty …, s. 133-137.
[1] Ks. Jan Wiśniewski, Dekanat iłżecki, J.K. Trzebiński, Radom 1911, s. 87.
[2]Kronika Dyecezyi Sandomierskiej, miesięcznik poświęcony sprawom religijnym, naukowym i społecznym, Rok IX (1916) nr 1 styczeń, s. 10.
[3]Tadeusz Szydłowski (ur. 9 czerwca 1883, Jarosław, zm. 25 październik 1942, Kraków) – historyk sztuki, konserwator; 1909–14 pracował w Muzeum Narodowym w Krakowie; 1914–28 konserwator zabytków w Galicji Zachodniej; od 1928 profesor uniwersytetu w Wilnie, od 1929 — Uniwersytetu Jagiellońskiego; był jednym z pierwszych inwentaryzatorów zabytków sztuki pol. (na terenie Małopolski); autor licznych opracowań, głównie dotyczących sztuki średniowiecznej: Wit Stwosz w świetle naukowych i pseudonaukowych badań (1913), Ruiny Polski (1919), Pomniki architektury epoki piast. w województwach krakowskim i kieleckim (1928), Spór o Giotta, problem autorstwa fresków w Asyżu… (1929); Stanisław Wyspiański (1930). [https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Szydlowski-Tadeusz;3983741.html; ; dostęp 07.12.2023]
[4] Szydłowski Tadeusz, Ruiny Polski, opis szkód wyrządzonych przez wojnę w dziedzinie zabytków sztuki na ziemiach Małopolski i Rusi Czerwonej, Drukarnia Narodowa, Kraków 1919, s. VII.
[10] https://www.radom24.pl/wiadomosci-region/wakacyjne-wedrowki-za-miasto-kosciol-sw-ducha-w-ilzy-7274; oraz https://chwalilza.home.blog/2016/02/01/stefan-was-i-tadeusz-telatycki-projektanci-budynkow-szkoly-rolniczej-w-chwalowicach/; dostęp 10.11.2023
[11]Michał Marian Walicki (ur. 8 sierpnia 1904 w Petersburgu, zm. 22 sierpnia 1966 w Warszawie) – polski historyk sztuki, profesor na Politechnice Warszawskiej i w Szkole Sztuk Pięknych. W 1929 ukończył studia na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie rozpoczął pracę na Politechnice Warszawskiej (1929–1936) i w Szkole Sztuk Pięknych (1932–1939, 1945–1949). W 1934 został docentem, adiunktem, a w 1937 uzyskał tytuł profesora. Należał do grona pracowników Muzeum Narodowego, gdzie był kuratorem Galerii Malarstwa Obcego. Poza pracą wykładowcy kierował Instytutem Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego. Michał Walicki był wytrawnym znawcą malarstwa holenderskiego XVII i polskiego malarstwa gotyckiego, był autorem, współautorem i inicjatorem wielu wydawnictw poświęconych malarstwu polskiemu i obcemu. W czasie okupacji niemieckiej uczestniczył w ruchu oporu. W 1949 został aresztowany na podstawie fałszywych oskarżeń i po sfingowanym procesie więziony przez cztery lata. Od 1953 był związany z Instytutem Sztuki Polskiej Akademii Nauk. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Micha%C5%82_Walicki; dostęp 12.11.2023]
[12] Walicki Michał, Zaginione dokumenty włoskich wpływów na polską rzeźbę drewnianą XVI wieku, w: Biuletyn Historii Sztuki I Kultury, kwartalnik wydawany przez Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej, R II, nr 2, grudzień 1933, Zakłady Drukarskie S. Jabłoński, Warszawa 1933, s. 133.
[13] Walicki Michał, Inspiracje graficzne polskiego malarstwa na przełomie XV i XVI wieku, w: Złoty widnokrąg, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1965, s. 97.
[14] Stanisław Szymański (1911–2000) – historyk sztuki, muzeolog, pionier społecznej opieki nad zabytkami, działacz PTTK. W 1933 roku rozpoczął pracę zawodową jako nauczyciel w Częstochowie. Po złożeniu egzaminu nauczycielskiego zaczął studia zaoczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. W 1939 roku jako oficer wziął udział w wojnie obronnej. Od 10 kwietnia 1940 r. do 5 maja 1945 r. więzień obozu koncentracyjnego w Dachau i Mauthausen-Gusen (Austria). Ukończył studia na Uniwersytecie w Innsbrucku. W 1947 roku uzyskał dyplom doktora filozofii w dziedzinie sztuka. Do kraju wrócił w 1948 roku i podjął pracę w Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków. Pracował również jako wykładowca w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Jako pracownik Ministerstwa Kultury i Sztuki zajmował się problematyką muzeów, zabytków ruchomych, współpracował ze społecznym ruchem ochrony zabytków. Jeszcze w latach trzydziestych aktywnie działał w Towarzystwie Opieki nad Zabytkami Przeszłości, a następnie w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym (PTK). Od 1950 roku w Polskim Towarzystwie Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK), był najpierw sekretarzem, a później przewodniczącym Komisji Opieki nad Zabytkami. 1 stycznia 1963 roku rozpoczął pracę jako kustosz w Państwowym Muzeum Etnograficznym. W dniu 1 sierpnia 1976 roku zakończył pracę zawodową jako jeden z wybitnych znawców malarstwa i sztuki ludowej w Polsce. [https://pttk.pl/opieka-nad-zabytkami/opieka-nad-zabytkami-publikacje/331-stanislaw-szymanski-1911-2000-historyk-sztuki-muzeolog-organizator-spolecznej-opieki-nad-zabytkami-w-polsce.html; dostęp 12.11.2023]
[15] Szymański Stanisław, Rzeźby mazowieckie w Radziłowie; w: Ochrona Zabytków 1951, t. 4, nr 1-2 (12-13), Narodowy Instytut Dziedzictwa 1951, s. 59-64.
[16] Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości (TOnZP) działało w latach 1906–1944. Zostało założone 26 czerwca 1906 w Warszawie. Stowarzyszenie stawiało sobie za cel ochronę zabytków i polskiego dziedzictwa kultury. Towarzystwo prowadziło szeroką działalność popularyzatorską oraz podejmowało liczne inicjatywy ochrony zabytków kultury narodowej. Między innymi katalogowało i dokumentowało obiekty zabytkowe.
[17] Informacja o zdjęciu ze zgodą IS PAN z dnia 14.11.2023: IŁŻA, kościół par., wnętrze, fragment ołtarza: retabulum – płaskorzeźba, fot. N.n., ok. 1911, neg. IS PAN nr 1860 B. (skan IS_PAN_B0000001860)
[18] https://pl.wikipedia.org/wiki/Towarzystwo_Opieki_nad_Zabytkami_Przesz%C5%82o%C5%9Bci: dostęp 12.11.2023
[19] http://tonzp.dziedzictwowizualne.pl/wprowadzenie: dostęp 12.11.2023
[20]Zgoda IS PAN z dnia 14.11.2023 na jednorazowe nieodpłatne wykorzystanie skanu IS_PAN_B0000001860 na stronie https://www.ilzahistoria.pl
[21] Walicki Michał, Zaginione dokumenty …, s. 133-137.
