Potyczka w Edwardowie 26 lutego 1944 r.
Potyczkę w Edwardowie 26 lutego 1944 r. przedstawiono już w kilku opracowaniach. Poniższy opis wydarzenia powstał na podstawie relacji Zygmunta Kiepasa „Krzyka”, znajdującej się w zbiorach Muzeum Armii Krajowej w Krakowie.
„Krzyk” był wyznaczony na dowódcę przez Komendanta podobwodu „Iłża”. Był to spokojny, zrównoważony, zdyscyplinowany oficer o bardzo wysokim morale. Był gorącym patriotą i wielce koleżeński. Tego samego wymagał również od nas.
Józef Małek „Tygrys”, Zapomnieć nie umiem
Edwardów i okolice na mapie z 1914 r. (polski.mapywig.org)
Pod koniec lutego 1944 r. oddział „Szarego” (wtedy – 56 żołnierzy) pod dowództwem „Krzyka”, wyruszył w okolice Jedlanki Starej k/Iłży dla zabezpieczenia miejsca zrzutu lotniczego. 26 lutego grupa dotarła do przysiółka Edwardów niedaleko osady Wielgie. Na polach zalegało ok. 20 cm śniegu i panował kilkustopniowy mróz. Około godziny 9 partyzanckie ubezpieczenie dostrzegło w sąsiedniej wsi Kochanów podwody z niemieckimi żandarmami i granatowymi policjantami. „Krzyk” ogłosił ostre pogotowie i kazał żołnierzom pozostać w zabudowaniach. Miał nadzieję, że Niemcy po załatwieniu swoich spraw wrócą do Iłży drogą, którą przyjechali. Jednak, po godzinie 12 żandarmi zapakowali się na 6 podwód i ruszyli w kierunku Edwardowa. „Krzyk” wiedział już, że może dojść do starcia. Szybka analiza sytuacji uświadomiła mu, że nie będzie mógł wykorzystać z zaskoczenia pełnej siły ognia. Zdawał sobie sprawę, że niespodziewany, zmasowany ostrzał z broni maszynowej spowoduje śmierć niewinnych woźniców oraz granatowych policjantów wśród których mogli być członkowie AK. Spodziewał się również, że tak przeprowadzona akcja ściągnie represje na mieszkańców Edwardowa. Dlatego postanowił przyjąć postawę defensywną i czekać na atak żandarmów. Po pierwszych strzałach podwody rozpierzchły się a Niemcy ukryli się za drzewami i w zagłębieniach terenu. Efekt starcia tak wspomina „Krzyk”:
Zginęło paru żandarmów. Jednego nawet udało mi się zastrzelić i jak się później dowiedziałem, to był najgorszy łotr między żandarmami iłżeckimi. Łotr, który aresztował dwa tygodnie temu mojego młodszego brata Kazika. Żandarm ten nazywał się Kenig [König ?]
Po stronie partyzantów także były straty. Śmiertelnie trafiony został amunicyjny LKM-u plut. „Brzeszczot”. Lekarz oddziału, Ormianin Muszeg próbował spieszyć do niego z pomocą, powstrzymany jednak został przez „Krzyka”. Chwilę później sam dowódca usiłując dostać się do celowniczego „Mecha”, został groźnie ranny w głowę. Stracił przytomność i przez jakiś czas leżał koło martwego „Brzeszczota”. Gdy oprzytomniał, miał na tyle sił by doczołgać się do niedalekiego budynku. Tak wspomina chwilę spotkania z Muszegiem:
Wtedy pamiętam taki moment. Doktor widząc mnie zalanego krwią i z rozbitym łbem, stanął na progu kwatery i zaczął strzelać w górę ze złości i ze zdenerwowania ze swojej zariadki półatomat. Uśmiechnąłem się wtedy, to rzeczywiście było śmieszne i krzyknąłem do Muszka: „Doktor szkoda amunicji”. Weszliśmy do domu. Doktor mnie opatrzył. W międzyczasie chłopcy z rozpaczy, że stracili dowódcę natarli ostro i Niemcy uciekli w kierunku na Ciepielów.
Straty polskie wyniosły: 1 zabity (Witold Kotwica „Brzeszczot”) i 1 ranny (Zygmunt Kiepas „Krzyk”). Straty niemieckie to 4 zabitych (3 żandarmów, 1 granatowy policjant) i 1 grantowy policjant ranny, który później zmarł. Zastrzelony policjant to plut. Marian Piotrowski, równocześnie żołnierzem AK o pseudonimie „Świst”. Marian Langer w książce Lasy i ludzie wspomina, że drugi postrzelony policjant także był żołnierzem AK.
Ranny „Krzyk” przekazał dowództwo „Lisowi” i polecił aby nocą przeprowadził oddział w lasy starachowickie, sam zaś został przetransportowany do szpitala partyzanckiego w Krzyżanowicach. Wezwany z Iłży doktor Chyczewski wyjął z rany fragment kości i wykonał opatrunek. Następnie poszkodowany przewieziony został do Błazin pod opiekę Jadwigi Wawro, przyszłej żony „Krzyka”. Niestety wystąpiły komplikacje. Wezwany na konsultacje okulista ze Starachowic stwierdził, że ranne oko należy usunąć, gdyż infekcja jaka się w nim zaczęła może uszkodzić drugą gałkę. „Krzyk” musiał się poddać amputacji. Po operacji jakiś czas przebywał na leczeniu i wkrótce powrócił do oddziału. Jako zastępca „Szarego” kontynuował walkę z Niemcami do listopada 1944 r.
Zygmunt Kiepas w okresie rekonwalescencji, zdjęcie ze zbiorów Tomasza Pietrzykowskiego
„Krzyk” w swojej relacji zamieścił odręcznie narysowany plan potyczki w Edwardowie, niestety jest on dosyć enigmatyczny. Obecnie przysiółek wygląda inaczej niż w lutym 1944 r. dlatego orientacja planu jest utrudniona.
Uczytelniony plan potyczki wykonany przez “Krzyka”
Dom Krzysztoszków, widok od strony północno-zachodniej (fot. P.N.)
Wyrwa po kuli na domu Krzysztoszków (fot. P.N.)
Zachował się natomiast jeden z budynków, który należał niegdyś do rodziny Machnio a dzisiaj do Państwa Krzysztoszków, na którym widoczne są jeszcze ślady ostrzału. Dom ten prawdopodobnie mógł być „kwaterą” „Krzyka” i Muszega lecz dla potwierdzenia tego przypuszczenia konieczne będą badania terenowe.
Dziękuję Panu Tomaszowi Pietrzykowskiemu za cenne uwagi, które uwzględniłem w artykule i za udostępnienie materiałów dotyczących Zygmunta Kiepasa „Krzyka”.
Paweł Nowakowski
zącym zaślubinom. Sposób portretowania zmieniał się na przestrzeni lat, jedno natomiast pozostało niezmienne – specyficzny wyraz twarzy, na których maluje się miłość i nadzieja. Fotografie ślubne (obok zdjęć z chrztu i pierwszej komunii) to przykład zdjęć bezpośrednio odnoszący się do sakramentu, a w szerszym kontekście do rytuału przejścia. Pierwsze zdjęcia nowożeńców w Iłży i regionie pojawiły się prawdopodobnie jeszcze przed pierwszą wojną światową a rozpowszechniły po niej. Wykonywano je przeważnie w popularnym formacie „pocztówkowym” (ok. 9 x 13 cm), niekiedy także w nieco większym formacie gabinetowym (cabinet card). W przypadku tego drugiego formatu papierową odbitkę naklejano na sztywny kartonik. Zamawiano jedną kopię zdjęcia lub kilka po to aby rozdać je rodzinie. Ilość i rodzaj fotografii była uzależniona od zamożności młodej pary, tak samo jak wybór zakładu fotograficznego. Przed II wojną światową w Iłży działało atelier prowadzone przez żydowskiego „fotografika” Borucha Zelkiera, do którego mogły udać się młode pary. Popularne wśród nowożeńców były przeważnie radomskie pracownie (Grodzicki, Sybilski, Apollo), zapewne lepiej wyposażone i oferujące znacznie większy wybór i lepszą jakość fotografii od małomiasteczkowych zakładów. Realistycznie malowane obrazy młodej pary w domach na wsi należały do rzadkości.
obiałe lub kolorowe malowidła sporządzane na podstawie zdjęcia. Monidła nawiązywały do drogich obrazów malarskich, które były elementem wystroju mieszkań zamożniejszych sfer społecznych. Nazwa monidło wywodzi się od czasownika „mamić” i jest to uwspółcześniony wariant wyrazu mamidło – czyli czegoś co mami a więc uwodzi, wabi i przyciąga spojrzenie a nawet zachwyca. Portrety ślubne wykonywali bliżej nieznani artyści prezentujący bardzo średni poziom umiejętności i zazwyczaj za dość małą sumę pieniędzy. Część pieniędzy za malowany obraz przypadała domokrążcom, którzy zajmowali się pozyskiwaniem klientów i rozprowadzaniem gotowych już portretów. Monidła były alternatywą dla drogich obrazów, kosztowały niewiele i miało to swoje odbicie w jakości – często osoby portretowane były mało lub wcale podobne do siebie. Inną przyczyną tego stanu było to, że artysta nie widział nigdy portretowanych par, albo malował osoby, które już dawno były po ślubie. Do cech charakterystycznych monideł należą błędy w proporcjach ludzkich postaci, spłaszczony modelunek oraz retusz: twarzy, strojów i akcesoriów – zgodnie z zamówieniem nabywców. Najczęściej poprawiano usta, nos i oczy oraz włosy, które nabierały charakterystycznego połysku, objętości oraz delikatnej fali. Usta stawały się czerwieńsze a oczy bardziej szkliste przez co osoby wyglądały młodziej niż w rzeczywistości były. Mężczyznom domalowywano białe muchy lub krawaty a kobietom welony. Nieraz cały strój obojga nowożeńców był dziełem malarza. Do niemal stałych akcesoriów, które domalowywano należał bukiet ślubny oraz stroik wpinany w klapę marynarki pana młodego. Panna młoda natomiast czasem 
otrzymywała gustowną biżuterię (naszyjnik z pereł lub łańcuszek z zawieszką, kolczyki). Nowożeńcy portretowani byli przeważnie na jednolitym jasnym tle od piersi w górę (rzadziej o d pasa w górę) ze wzrokiem wpatrzonym przed siebie, z głowami lekko nachylonymi ku sobie. Zazwyczaj panna młoda stoi po lewej a pan młody po prawej stronie. Podkładem dla malowideł był papier lub tekturka, bardzo rzadko natomiast deska. Do unikalnych należą malowidła o wypukłej powierzchni. Obrazy oprawiano i szkolono. Najbardziej popularnym formatem był portret o rozmiarach ok. 30×40 cm, zdarzały się jednak przykłady dużo mniejsze (17×25) i większe (40×50). Drewniane ramy do obrazów – wąskie z półokrągłym fazowaniem – ozdabiano ornamentem wyciskanym w gipsie i przyklejanym do zewnętrznej krawędzi listwy. Miejscem, w którym wisiał portret ślubny była najczęściej ściana, do której przylegało łóżko małżonków lub szerzej – jedna ze ścian pokoju przez nich zajmowanego (prawie nigdy natomiast kuchnia). Po ich śmierci monidło zdejmowano ze ściany i od tej chwili służyło ono jako pamiątka po rodzicach. W szczególnych wypadkach, monidło lub zdjęcie ślubne mogło posłużyć do wykonania zdjęcia nagrobnego. Niestety bardzo często te cenne źródła historyczne ze względu na swoją nietrwałość przepadają lub są niszczone przez nierozważnych spadkobierców.
łżeckie Towarzystwo Historyczno-Naukowe postanowiło aktywnie uczestniczyć w obchodach Iłżeckiego Roku Leśmianowskiego. Zachęciła nas do tego propozycja współpracy złożona przez Panów Adama Bałucha i Norberta Jastalskiego. Pragniemy wspólnie zrealizować kilka oryginalnych projektów, które mamy nadzieję, przybliżą nas do spełnienia wizji Marka Rymkiewicza.
