„Ale masz Pan trąbę” – 110 lat Iłżeckiej Orkiestry Dętej

 

 

Orkiestra obchodzi w tym roku 110 – tą rocznicę swojego istnienia. Dziesięć lat temu dzięki życzliwości wielu osób i instytucji powstała Kronika Iłżeckiej Orkiestry Dętej, którą niemal w całości można przeczytać na oficjalnej stronie internetowej Domu Kultury w Iłży.[1]

Ramowa historia orkiestry jest wiec znana. Warto jednak ją przypomnieć a także rozszerzyć skupiając się na różnych ciekawostkach historycznych dotyczących licznych muzyków i na zabytkowych instrumentach pamiętających jeszcze początki orkiestry oraz wiele lokalnych wydarzeń. Pomimo tego iż większość z grających obecnie instrumentów jest nowa, używane są jednak i te, które gdyby umiały mówić opowiedziały by historię istnienia tej instytucji od dnia jej powstania. Nie wiadomo czy gdzieś w Polsce jest jeszcze orkiestra,  w której grają instrumenty mające ponad 110 lat. Niewątpliwie, niektóre „trąby” jak je żartobliwie nazywamy, dzięki temu, że dalej wydają dźwięki i cieszą ucho są muzycznym ewenementem na skalę kraju.

Tytułem wstępu jako autor niniejszego tekstu chciałbym zaapelować o dozę wyrozumiałości. Proszę mi wybaczyć żartobliwy tytuł oraz formę artykułu napisanego „pół żartem, ale serio”. W niektórych fragmentach będę pisał pierwszoosobowo. Sam jestem członkiem orkiestry od 2005 r. dlatego w dziejach tego zespołu muzycznego i ja odegrałem jakąś skromną rolę. W artykule postaram się zawrzeć ciekawostki o instrumentach jakie  z biegiem lat udało mi się poznać z opowieści moich starszych przyjaciół orkiestrantów. O nich również wtrącę kilka słów, bo przecież oni stworzyli tę historię. W końcu przeszłość nie zawsze musi mieć encyklopedyczną, podniosłą i patetyczną formę. Tym bardziej jeśli jest to historia, której możemy na co dzień dosłownie dotknąć. Bo tak właśnie jest z zabytkowymi instrumentami, przez pryzmat których powstał niniejszy tekst. Nie jest to artykuł o charakterze naukowym. Niektóre z jego fragmentów będą pochodziły w całości z kroniki orkiestry, którą współtworzyłem 10 lat temu. Z niej zaczerpnięta została również większość wykorzystanych w artykule zdjęć. Orkiestra i jej muzyka towarzyszy mieszkańcom Iłży         w różnych momentach: zarówno podniosłych i uroczystych, niekiedy przykrych, żałobnych jak również wesołych i radosnych. Dlatego właśnie wybrałem taką, a nie inną formę artykułu, aby opisując poważny temat wzbudzić momentami na twarzach uśmiech.

Znając burzliwą i dramatyczna historie Iłży w XX wieku można się zastanowić jakim sposobem instrumenty orkiestry przetrwały do dnia dzisiejszego? W końcu w okresie I wojny światowej przez sam środek Iłży przetoczył się front. Miasto na skutek prowadzonych walk było niemal zrównane z ziemią. Następnie II wojna światowa, we wrześniu 1939 r. bitwa pod Iłżą, „kto by się tam instrumentami martwił” kiedy w Iłży płonęły domy a w okolicy całe wsie. Kolejne lata to okupacja. Dlaczego Niemcy nie zabrali instrumentów? Przecież tak postępowali w innych rejonach kraju. Mało tego: Jak to się stało, że instrumentów w czasie wojny przybyło orkiestrze? Pomimo tego iż jej działalność była wówczas zawieszona                     i zatajona. Dlaczego w powojennej komunistycznej Polsce instrumenty były „aresztowane”? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w niniejszym artykule. Chociaż już w tym momencie mogę napisać iż niejednokrotnie dla tych instrumentów nieznani dziś bohaterowie: muzycy, strażacy i inni dobrzy ludzie oraz ich rodziny ryzykowali swoim życiem aby je uratować. Istnienie orkiestry łączy się nieodzownie z iłżecką Ochotniczą Strażą Pożarną, która rozpoczęła swoją działalność w 1903 r. Wraz z powstaniem straży zrodziła się idea stworzenia zespołu muzycznego, mającego uświetniać oprawę uroczystości strażackich i kościelnych. W 1908 roku została zawiązana Strażacka Orkiestra Dęta w Iłży. Kapelmistrzami orkiestry przed I wojną światowa byli:

– Gniewecki  ok. 1908 r.,

– Domitr Henryk ok. 1910 – 1917 r.

 

Pierwszym fundatorem instrumentów muzycznych dla zespołu był dziedzic ze Starosiedlic koło Iłży Walerian Kiniorski prezes Iłżeckiego Towarzystwa Straży Ogniowej. Niektóre z zakupionych przez niego instrumentów znajdują się w orkiestrze do dziś. Ciekawostką jest, że dziedzic ten jako miejscowy działacz był również fundatorem zegara na dzwonnicy kościoła, który również przetrwał do dnia dzisiejszego.

Trudno powiedzieć co działo się z instrumentami w czasie I wojny światowej. Prawdopodobnie przez cały okres działań wojennych ukryte były w iłżeckim kościele p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.  Jednak okoliczności ich przechowywania nie są dokładnie znane. Pomimo wszystko przetrwały one wojenną zawieruchę i używane były    w dwudziestoleciu międzywojennym. Wielkiej Wojny nie przeżył jednak kapelmistrz iłżeckiej orkiestry, który zmarł 11 listopada 1917 r.

 

Kapelmistrzami orkiestry przed II wojną światową byli:

– Czerwienkow ok. 1918 r.

– Ochalik ok. 1918 – 1920 r.

– Brzuszczyński ok. 1920 – 1928 r.

– Ciepielewski Jan ok. 1928 – 1936 r.

– Kolbicz Feliks 1936 – 1939 r.

Okres ten był czasem rozwoju zarówno straży jak i orkiestry. W 1920 r. strażakom  i muzykom został przekazany na własność, przez ówczesne władze gminy budynek remizy wyposażony w scenę. Właśnie ta malutka scena, kilkanaście lat później miała odegrać kluczową rolę dla losu instrumentów.

Muzycy i inni członkowie OSP chcąc zdobyć środki na zakup nowych instrumentów oraz sprzętu pożarniczego musieli dokonywać we własnym zakresie zbiórek pieniężnych. Organizowane były zabawy taneczne, kwesty uliczne, majówki, loterie fantowe itp.

Na powyższym zdjęciu w porównaniu do fotografii z okresu poprzedzającego I wojnę światową widać kilka nowych instrumentów, m.in. na pierwszym planie dwa klarnety i trąbka. Warto w tym miejscu podkreślić iż nie tylko instrumenty z biegiem lat były sobie wzajemnie przekazywane, ale też i tradycje gry na nich. Zależności sąsiedzkie i rodzinne dominowały nawet nad wykształceniem muzycznym. W końcu od zawsze była to orkiestra amatorska. Grały w niej całe rody składające się z wnuczków, ojców, dziadków, wujków, stryjków itd. Do takich muzycznych wielopokoleniowych rodzin należeli: Barszczyńscy, Czarneccy, Jaśkiewiczowie, Michalczykowie, Ostrowscy, Pastuszkowie, Pietrzykowscy i wiele innych. Zdarzało się również, że pomimo tego iż niektórzy muzycy nie byli spokrewnieni ze sobą, to byli lub nadal są sąsiadami lub dobrymi znajomymi. Wśród Iłżeckich ulic zamieszkiwanych przez członków orkiestry niewątpliwie króluje ul. Bodzentyńska. Oszacować można, że od momentu założenia orkiestry do chwili obecnej zamieszkiwało na niej około 27 muzyków. Co ciekawe na początku Bodzentyńskiej mieszkał  niegdyś najstarszy ze znanych członków zespołu klarnecista Domagała Władysław, który grał w orkiestrze przed I wojną światową, natomiast dziś na końcu tej ulicy mieszka jeden  z najmłodszych obecnie muzyków saksofonista Jakub Fręchowicz. Bardzo bliskie relacje członków orkiestry były niekiedy ogromnym problemem dla kapelmistrzów. Czasem kłótnie rodzinne czy sąsiedzkie zupełne paraliżowały działalność orkiestry. Często odbywało się to na zasadzie śmiesznego obrażalstwa: „Skoro on przyszedł dziś grać, to ja grać nie będę. Idę do domu”.

Jak duży wpływ na orkiestrę miały skomplikowane zależności rodzinne można wykazać na podstawie starych zdjęć. Na wspomnianej fotografii z jubileuszu OSP, który miał miejsce w 1929 r. w pierwszym rzędzie drugi z prawej siedzi trzymając nową niezwykle długą trąbkę Pastuszka Jan. Nazwisko doskonale znane w Iłży. W końcu to ojciec mistrza fryzjerstwa Bogdana Pastuszki – byłego basisty, śp. Grzegorza Pastuszki – niegdyś  tenorzysty i Marcina Pastuszki – obecnego trębacza. Trzej bracia tak jak ich ojciec byli i są członkami orkiestry. Bogdan przez niespełna pół wieku (48 lat) grał na basie Es, (choć właściwie ten instrument powinien być nazywany helikonem – zakładaną na grającego odmianą tuby basowej). Widać właśnie ten instrument w centralnej części powyższego starego zdjęcia,   to niemal największa „trąba” znajdująca się w orkiestrze. Na fotografii bas trzyma w rękach mój dziadek Władysław Pietrzykowski. Ja chcąc kontynuować rodzinną tradycje w dniu kiedy pierwszy raz dostałem instrument do ręki usłyszałem od jednego z muzyków barytonisty i tenorzysty Jacka Domańskiego: „Dziadek grał to i ten będzie grał”.                     Po ekspresowym przygotowaniu muzycznym przez kilka lat grałem na barytonie, obecnie okazyjnie na tenorze lub barytonie. Zresztą do orkiestry wciągnął mnie wujek wspomniany już trębacz Marcin Pastuszka obecnie jest on jednym z najstarszych czynnych muzyków orkiestry grającym nieprzerwanie ponad 50 lat.

Wśród innych czynnych członków orkiestry kontynuujących rodzinne tradycje wymienić można: Piotra Czarneckiego – grającego na trąbce (niegdyś również na trąbce grał jego dziadek Czarnecki Wacław), Małgorzatę Pogodę – flecistkę (dawniej na bębnie i czynelach grał jej dziadek Jan Wilczyński), Jacka Osojcę – tenorzystę (gdy był dzieckiem starsi członkowie orkiestry nazywali go „Mały Małek” ponieważ jego dziadek – Marian Małek też grał na tenorze), Pawła Michalczyka – barytonistę i jego brata Huberta – grającego na tamburinie w sekcji perkusyjnej (obaj są synami lubianego i zawsze uśmiechniętego Mieczysława Michalczyka – wirtuoza bębna), Piotra Migdalskiego – saksofonistę (jego ojciec Andrzej Migdalski jest puzonistą i kapelmistrzem). Wszystkie te zależności rodzinne można mnożyć i nie sposób ich wymienić, to tylko niektóre z nich. Tworząc dziesięć lat temu listę członków orkiestry na przestrzeni 100 lat udało się ustalić personalia jedynie 72 osób. Nie wliczając w tą liczbę około 14 kapelmistrzów (niektórzy z nich batutę nad orkiestrą obejmowali w różnych latach kilkukrotnie). Przypuszczać należy, że od 1908 r. do dnia dzisiejszego przez orkiestrę przewinąć się mogło nawet kilkuset grających.

 

Wracając do przedwojennej historii orkiestry i jej instrumentów niewątpliwie złotą kartą zapisał się Feliks Kolbicz wybitny muzyk, nauczyciel, dawny kierownik Szkoły Podstawowej w Iłży. Batutę nad orkiestrą obejmował trzykrotnie  w latach 1936-39, 1945-48, 1972-79. Dzięki swoim zdolnościom muzyczno-pedagogicznym w szeregi orkiestry wciągnął wielu młodych ludzi. W 1936 r. został kapelmistrzem orkiestry choć jej członkiem był z pewnością znacznie wcześniej. Dzięki dostępności do instrumentów dętych          w szkole podstawowej stworzył druga iłżecką orkiestrę dętą nazywaną młodzieżową lub harcerską. Co ciekawe obydwie orkiestry grały na dokładnie tych samych „trąbach”. Nie były to zespoły konkurujące. Wręcz przeciwnie obie orkiestry funkcjonowały na zasadzie kooperacji. Zaawansowani muzycznie członkowie zespołu czasowo powierzali swoje instrumenty młodzieży szkolnej.      W ten sposób dzieci mogły rozwijać się muzycznie grając proste i nie skomplikowane utwory w trakcie różnych uroczystości szkolnych. Współpraca ta zaowocowała kilka lat później. Dzieci, które opanowały dobrze technikę gry na instrumentach wkrótce zasiliły szeregi orkiestry, stojąc ramię w ramię z zaawansowanymi muzykami. Nie wszystkim „starym orkiestrantom” to pasowało, niektórzy nie chcieli grać        z dziećmi i czasowo zaprzestali udziału w występach. Jednak po pewnym czasie zgrzyty te   w wielu przypadkach zostały zażegnane. Przed wojną orkiestra brała udział we wszystkich uroczystościach na terenie Iłży. Koncertowała również kilkukrotnie w Starachowicach i Ostrowcu Świętokrzyskim.

Wraz z wybuchem wojny orkiestra zawiesza swoja działalność, a w latach kolejnych utajniania się przed okupantem. Aby ocalić przed zarekwirowaniem instrumenty, muzycy chowają akcesoria zespołu pod sceną w budynku remizy strażackiej. W czasie wojny orkiestranci stali się po prostu strażakami. Brali udział w akcjach pożarniczo – gaśniczych na terenie Iłży oraz w okolicy. Po dwóch patrolowali nocą ulice miasta w miejscach dla Niemców ważnych lub strategicznych. Byli mimowolnymi konspiratorami przymykając oko na grupy młodych osób przemycające nocą pakunki dla „chłopców z lasu”. Pełnili również dyżury całodobowe    w remizie strażackiej. Tym samym monitorowali i nadzorowali przez cały okres wojny swój muzyczny schowek pod sceną              w strażnicy. Muzycy dzięki przynależności do iłżeckiej straży nie mogli być skierowani do pracy w innych miejscowościach Generalnej Guberni lub wywożeni na roboty do Niemiec.

Pomimo wszystko niektórzy orkiestranci i strażacy mieli poważne problemy z władzami okupacyjnymi.  Od początku 1940 r. Niemcy obserwowali wzrastającą wśród  Polaków wrogość i działalność konspiracyjną. Aby temu zapobiec wprowadzili         w życie Akcję AB  (Ausserordentliche Befriedungsaktion)  – Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna. W jej wyniku, nastąpiły masowe aresztowania szczególnie wśród inteligencji oraz elit politycznych i patriotycznych.  Z nich bowiem mogli wywodzić się liderzy ruch oporu. Na początku czerwca 1940 r. w ramach tej akcji  w dystrykcie radomskim rozpoczęły się masowe aresztowania. Zatrzymanych przewożono do Skarżyska-Kamiennej  gdzie byli przesłuchiwani  i torturowani. Zdecydowana większość  uwięzionych (ponad 760    osób) została rozstrzelana 29 czerwca 1940 r. w lesie Brzask koło Skarżyska. Wśród nich znalazło się aż 10 iłżan, w tym kilku strażaków. Wśród osób aresztowanych znalazł się również kapelmistrz Feliks Kolbicz, który cudem uratował swoje życie. Okoliczności swego ocalenia po latach wielokrotnie opowiadał muzykom orkiestry. Dziś tak wspomina  te relacje Marcin Pastuszka: „Kolbicza uratowała umiejętność gry na skrzypcach i choroba na którą zapadł tuż przed aresztowaniem – żółtaczka. W momencie aresztowania kapelmistrz miał ze sobą skrzypce, z którymi rzadko się rozstawał. W trakcie wstępnego przesłuchania starał się przekonać Niemców, że jest zwykłym muzykiem. Mówił, że nie interesuje się polityką (choć jeszcze przed wojną miał poglądy lewicowe). Twierdził, że jedyne co do tej pory robił to nauka dzieci gry na instrumentach. Zresztą miał okazje zaprezentowania umiejętności muzycznych swoim niedoszłym oprawcą, dając im koncert gry na skrzypcach. Dodatkowo oświadczył,       iż jest śmiertelnie chory ponieważ lekarze zdiagnozowali u niego ciężką chorobę. Jego wygląd zewnętrzny       w czasie żółtaczki faktycznie wskazywał na bardzo zły stan zdrowia, dlatego wkrótce po przesłuchaniu jako jeden z nielicznych aresztowanych został zwolniony”.

Sporo szczęścia miał również mój dziadek basista i puzonista Władysław Pietrzykowski. Jako przedwojenny samochodziarz              i kierowca we wrześniu 1939 r. został zmobilizowany i skierowany do służby medycznej. W Radomiu otrzymał samochód i został osobistym szoferem nieznanego dziś z nazwiska wojskowego lekarza, z którym wyruszył na wojnę. Niestety przesuwający się szybko wrześniowy front skierował ich przymusowo na drogi prowadzące w kierunku wschodnich rubieży Polski. Zresztą ów lekarz, gdzieś na terenach dzisiejszej Ukrainy miał zamożną rodzinę, u której postanowił się zatrzymać. Obydwaj przejechali rzekę Bug. Pokonali drogę miedzy miejscowościami: Kowel, Równe, Dubno i Sarny. Po czym przez pewien czas przebywali w polskim majątku ziemskim na Wołyniu. Lekarz namawiał go aby został tu na stałe i skutecznie próbował swatać z nieprzeciętnej urody polską nauczycielką. Jednak po wrześniowej klęsce dziadek Władysław szybko zorientował się w nowej sytuacji w jakiej się znalazł. Uświadomił sobie, że nie jest to miejsce bezpieczne ponieważ okoliczni chłopi podchodzili nienawistnie do rodziny doktora – „polskich panów” i dwór ten postanowił opuścić z uwagi na narastające napięcia narodowościowe. Oświadczył lekarzowi                  i zapoznanej nauczycielce, że wraca w rodzinne strony na piechotę. Tą decyzją prawdopodobnie po raz pierwszy ocalił swoje życie. Gdyby tam pozostał być może stał by się po kilku latach ofiarą Rzezi Wołyńskiej. Po opuszczeniu dworu jego marszruta nie trwała zbyt długo, został schwytany przez żołnierzy radzieckich  i przekazany NKWD. Jako 34-latek, schludnie ubrany w wysokie oficerskie buty i zielone bryczesy z dłońmi wskazującymi na to iż nie pracował fizycznie, zweryfikowany został jako polski oficer częściowo przebrany w cywilne ubrania. Bardzo szybko skierowano go do grupy jenieckiej polskich oficerów i policjantów prowadzonej gdzieś w głąb Rosji. W niewoli nie pozostał jednak zbyt długo. Pewnej nocy wraz z oficerem z okolic Poznania podjął udaną próbę ucieczki. Z kolumny tej zbiegło wówczas wielu jeńców wykorzystując to, że strażnicy, którzy ich pilnowali po prostu zasnęli. Pomimo wszczętego za uciekinierami pościgu większość z nich zdołała oddalić się na bezpieczną odległość unikając pojmania. Władysław ponownie rozpoczął marsz do rodzinnej Iłży. Znów musiał przekroczyć Bug, który w tym czasie stał się już granicą miedzy III rzeszą a ZSRR. Do Iłży dotarł na piechotę pod koniec 1939 r. Tak jak pozostali członkowie orkiestry udzielał się    w czasie okupacji jako strażak ciesząc się „wolnością”. O losie polskich jeńców, który również mógł podzielić dowiedział się dopiero kilka lat później w 1943 r. gdy Niemcy podali do wiadomości publicznej, iż na wschodzie odkryto masowe groby polskich oficerów zamordowanych przez NKWD.

 

Niestety nie wszyscy członkowie orkiestry i OSP mieli tyle szczęścia. W więzieniach, obozach lub przez rozstrzelanie zginęli: Ciepielewski Jan (były kapelmistrz), Trześniewski Adam, Sępioł Piotr oraz Szymański Adam (członkowie straży). Trudno dziś powiedzieć konkretnie jakie straty osobowe poniosła orkiestra w czasie wojny, ale trzeba też przyznać,   że zawierucha wojenna wpłynęła na powiększenie liczby instrumentów. Znana jest historia tylko jednego z nich – tenora wykonanego przez częstochowską firmę „Malko”.

Będąc wieloletnim członkiem orkiestry od mieszkańców okolicznych wsi często słyszałem żartobliwe sformułowanie w moim kierunku: „Ale masz Pan trąbę”. Faktycznie tenor, na którym okazyjnie gram jest instrumentem dosyć dużym. Jest wskazywany przez najstarszych członków orkiestry jako „ten przyniesiony z lasu w 1939 r.” Gra na tym konkretnie instrumencie to prawdziwy zaszczyt. Z pewnością żołnierz, który koncertował na nim w okresie międzywojennym słyszał to samo sformułowanie wielokrotnie. Wraz z tym instrumentem jego przedwojenny właściciel wyruszył na kampanię wrześniową w 1939 r. Trudno powiedzieć dlaczego? W końcu pułkowe orkiestry dęte „uzbrojone” w instrumenty i sprzęt muzyczny miały znikomą wartość bojową.  Z pewnością pułk, w którym wspomniany muzyk służył został rozbity w trakcie bitwy pod Iłżą. Po niej rozpoczęło się tzw. „rozbrojenie”. Żołnierze niszczyli, wyrzucali bądź zakopywali środki walki, mundury, ekwipunek i wszystko inne co mogło by w jakikolwiek sposób łączyć ich z formacją wojskową. Taki właśnie los spotkał również instrumenty rozbrajających się               w okolicy orkiestr. Wojskowy sprzęt poniewierał się wzdłuż głównych duktów lasów starachowickich. Oczywiście rynsztunkiem porzuconym przez wojsko zainteresowali się okoliczni mieszkańcy. Jedni poszukiwali przedmiotów przydatnych w domu i gospodarstwie: koce, płaszcze, siodła  i uprzęże, bagnety, łopatki, siekierki, wyposażenie kuchni polowych itd. Inni kierowani duchem dalszej walki zbierali broń i amunicję tworząc leśne magazyny uzbrojenia, które po pewnym czasie znalazły się w rękach konspiracyjnych formacji. Takie początkowo przez nikogo nie kierowane działanie było zalążkiem zbrojnego podziemia. Oczywiście wspomniane zbieractwo było niezwykle ryzykowne. Okupant wprowadzając nowe porządki na tych terenach surowo karał takie postępowanie. Znane są przypadki kiedy owi zbieracze kończyli swój żywot rozstrzelaniem w lesie lub aresztowaniem, które mogło skończyć się zesłaniem do obozu koncentracyjnego. Trudno powiedzieć co kierowało człowiekiem, który ryzykując swoim życiem przytargał z lasu „wielką trąbę” i instrument ten ukrył.             Z pewnością obywatel ten musiał mieć dusze „konspiratora artysty”. Po pewnym czasie znalazca instrumentu przekazał go           w czasie okupacji znanym mu byłym muzykom orkiestry. Dołączył on do „tajnego składziku” w remizie. Dzięki takim właśnie miłośnikom muzyki orkiestra wzbogaciła się w czasie wojny i tuż po niej o kilka instrumentów wojskowych. Mieszkańcy Iłży i okolic znajdowali porzucone instrumenty i przechowali je przez okres okupacji, następnie po ustaniu działań wojennych przekazali tworzącej się na nowo orkiestrze. Historia tego konkretnego instrumentu – tenora zatoczyła krąg. Po kilkudziesięciu latach  od zakończenia wojny instrument  znów trafił w ręce żołnierza. W latach 2005-2013 grał na nim Filip Nachyła niegdyś student              a obecnie absolwent Wojskowej Akademii Technicznej  w  Warszawie. Aktualnie instrument podczas niektórych występów znajduje się w moich rękach. Zdarza się jednak, że niekiedy przekazuję ów tenor gościnnie występującemu  z nami Filipowi Nachyle.

Mimo tego iż budynek strażnicy w trakcie wojny uległ częściowemu zniszczeniu, to ukryte w nim pod sceną instrumenty przetrwały. Po wojnie orkiestra wznowiła swoją działalność. Od 1945 r. do chwili obecnej prowadzona była i jest przez następujące osoby:

– Kolbicz Feliks 1945– 1948 r.

– Myszka Stanisław ok. 1948 – 1958 r.

– Ostrowski Józef (prowadzący) ok. 1958 – 1963 r.

– Zarychta Edward ok. 1963 – 1970 r.

– Kuchciak  Zdzisław 1970 – 1972r.

– Kolbicz Feliks 1972– 1979 r.

– Kuchciak  Zdzisław 1979 – 2010 r.

– Rachudała Marian (prowadzący) 2010 r.

– Kwieciński Julian 2010 – 2011 r.

– Migdalski Andrzej – 2012 r. – obecnie

 

Bezpośrednio po wyzwoleniu, już w lutym 1945 r. Feliks Kolbicz ponownie zorganizował orkiestrę dętą i prowadził ją przez 3 lata. Orkiestra brała udział w wiecach, manifestacjach, uroczystościach państwowych, w pogrzebach ekshumowanych żołnierzy              i partyzantów na terenie Iłży i Starachowic. W owym okresie była to jedyna orkiestra na terenie całego powiatu. Zdarzało się nawet, że muzycy grali kilka razy dziennie, w kilku różnych miejscowościach.

 

Problemem dla powojennej orkiestry stał się brak lokalu, w którym można by było wykonywać próby, ponieważ budynek OSP był częściowo zniszczony. Pierwsze powojenne spotkania orkiestry odbywały się przy ulicy Bodzentyńskiej w budynku należącym do państwa Wieczorskich (w okresie wojny mieściła się tam siedziba niemieckiej żandarmerii). Próby odbywały się również na pierwszym piętrze tak zwanego „przedwojennego polskiego sklepu” (obecnie Banku Spółdzielczego w Iłży). Kolejnym miejscem spotkań i występów orkiestry była sala przedwojennej bóźnicy żydowskiej przy ulicy Mostowej w sąsiedztwie młyna. Przechowywane tam były również instrumenty w wygospodarowanej na ten cel szafie.

Kolejnym kapelmistrzem w 1948 r. został Stanisław Myszka, były muzyk wojskowy (kornecista). Prowadzenie orkiestry odbywało się na styl wojskowy. Stanisław Myszka dyrygując orkiestrą sprawnie posługiwał się kapelmistrzowską buławą. Ciekawostką jest, że jako kapelmistrz został zwolniony z opłat podatkowych od prowadzenia restauracji, która mieściła się przy ulicy Podzamcze. Wielokroć orkiestra po koncertach i uroczystościach spotykała się właśnie w tym lokalu.

                                                       Fot. 23 Orkiestra pod buławą Stanisława Myszki (fot. Kronika Orkiestry)

Jak wspominają najstarsi członkowie orkiestry z kapelmistrzem tym wiąże się zabawna sytuacja. W trakcie jednego z występów do tamburmajora zwróciła się jakąś piękna kobieta pytając: „Czy orkiestra umie zagrać „Jesienne róże” bo uwielbia tę piosenkę?”. Kapelmistrz odpowiedział, iż na chwilę obecną jest to nie możliwe ponieważ orkiestra nie umie utworu i nie ma takich nut. Widząc zasmuconą minę kobiety z żartem serdecznie dopowiedział: „Za 20 minut specjalnie dla pani zagramy”. Tak też się stało! Kapelmistrz na szybko z pamięci rozpisał nutowo utwór na różne głosy i po krótkim czasie orkiestra faktycznie grała zażyczoną piosenkę.

Stanisław Myszka prowadził zespół do 1958 r. Po jego śmierci orkiestra nie posiadała kapelmistrza. Był to niewątpliwie trudny okres dla muzyków. Brakowało ogólnej organizacji: systematycznych spotkań, prób i wzbogacania repertuaru

muzycznego. Nie tworzono i nie grano nic nowego. Pomimo to orkiestra potrafiła zmobilizować się do występów, podczas których prowadzącym zespół był Józef Ostrowski, który pełnił obowiązki dyrygenta. Człowiek ten wniósł nieoceniony wkład w to by instytucja ta przetrwała pomimo braku muzycznego przewodnika  i przedstawiciela. Orkiestra działała wówczas społecznie             z inicjatywy własnej.

Trudna sytuacja orkiestry zmieniła się na lepsze ok. 1963 r. wraz z rozwojem życia kulturalnego Iłży, kiedy to został zbudowany        i otworzony Miejski Dom Kultury. Pod naciskiem społeczeństwa  i miłośników orkiestry ówczesne władze zatrudniły zawodowego kapelmistrza. Został nim Edward Zarychta – człowiek legenda. Gdy zaczynałem swoją przygodę muzyczną niemal każde spotkanie członków orkiestry wiązało się z jakąś opowieścią na jego temat. „Czego to orkiestra nie wyprawiała za Zarychty!”

 

Edward Zarychta pochodził z Wąchocka. Przed objęciem stanowiska w Iłży pracował w Starachowicach w PKP. Grał w orkiestrze dętej w Starachowicach początkowo na klarnecie następnie na saksofonie (mimo wypadku, w którym stracił trzy palce prawej ręki). Ktoś kto zna technikę gry na saksofonie (która podobnie jak pianino czy fortepian wymaga zaangażowania obu dłoni)             z pewnością wie iż to nie lada problem grać bez części palców w prawej dłoni. W sumie to niemal niemożliwe… a Zarychta umiał! Mało tego był multiinstrumentalistą. Potrafił grać lewą ręką na instrumentach przystosowanych do osób praworęcznych takich jak trąbka czy tenor. Z pewnością musiał być to człowiek niesamowicie charyzmatyczny i wytrwały w swoim działaniu. Wypadek nie przeszkodził mu w dalszej pracy muzycznej. Postanowił skończyć kurs kapelmistrzowski. Dzięki temu mógł być zatrudniony           w iłżeckiej orkiestrze. Jako niezwykle twórczy kapelmistrz prowadził orkiestrę seniorów kształtując jednocześnie nowych muzyków. Był to niezwykle prężny okres dla orkiestry, w którym opanowano wiele nowych utworów. Młodzież iłżecka została zafascynowana grą na instrumentach, zgłaszało się wielu chętnych i na próbach  dochodziło do sytuacji, że na jeden instrument przypadało dwóch chętnych do nauki. Aby rozwiązać ten problem utwory grane były kilkukrotnie a członkowie orkiestry przekazywali sobie nawzajem „trąby” aby każdy umiał zagrać dany utwór. Próby odbywały się 3 razy w tygodniu. Wówczas  orkiestra zdobywała laury na przeglądach i konkursach orkiestr. Zajęła I miejsce w wojewódzkim przeglądzie orkiestr dętych         w Kielcach oraz wraz z inną orkiestrą ex aequo II miejsce we Włoszczowej. Co ciekawe na wspomnianym włoszczowskim przeglądzie nie przyznano żadnej z orkiestr I miejsca. Prawdopodobnie miał się na nim znaleźć iłżecki zespół, który niewątpliwie był najlepszy, jednak ze względu na „niekoleżeński” fortel jakim posłużył się kapelmistrz, nie mógł stanąć na najwyższym podium, co miało być formą kary. W trakcie uroczystego przemarszu prezentującego umiejętności poszczególnych orkiestr każda z nich miała odegrać jakiś utwór marszowy. Zarychta przemarsz ten postanowił wykorzystać aby pokazać, że są niedoścignieni w swoich umiejętnościach. Gdy kolumna stworzona z wielu orkiestr ruszyła kapelmistrz wykorzystując przerwę w utworze innej orkiestry dał sygnał do rozpoczęcia grania przekazując uprzednio swoim kolegom, że maja grać cały repertuar marszowy bez przerwy, jeden utwór za drugim. W ten sposób grający uprzednio zespół został zagłuszony, natomiast ciągłość granych przez iłżaków marszy nie pozwalała rozpocząć gry innym. Niemal cały przemarsz grała wyłącznie orkiestra z Iłży. Za co inni kapelmistrzowie mieli później do Zarychty ogromne pretensje bo nie mogli się wykazać.  We Włoszczowej jako nagrodę za zajęcie drugiego miejsca orkiestra otrzymała kilka instrumentów muzycznych. Wkrótce zespół pozyskał dodatkowo nowe instrumenty zakupione przez Dom Kultury, natomiast stare instrumenty oddane zostały do profesjonalnego remontu, który wykonywany był w Kielcach.

W okresie dyrygentury Edwarda Zarychty orkiestra przestała być instytucją strażacką. Przekształcenie to odbywa się z inicjatywy ówczesnych władz. Zespół zaczął funkcjonować w strukturach Iłżeckiego Domu Kultury jako Miejska Orkiestra Dęta, odłączając się tym samym od straży. Zmienił się również właściciel instrumentów. „Dęciaki” będące do tej pory w posiadaniu straży przeszły na własność Domu Kultury, do którego należą do dziś. Warto   w tym miejscu podkreślić, że pomimo tego iż zwierzchnictwo nad orkiestrą zmieniało się  to zespół od początku swego istnienia wykazywał się pewną autonomią, (niekiedy zupełnie na przekór poleceniom „szefostwa i włodarzy”). Często o udziale orkiestry w wielu imprezach czy uroczystościach decydowali sami muzycy wraz    z poszczególnymi kapelmistrzami. Dlatego poza świętami            i uroczystościami państwowymi orkiestra występowała podczas świąt i wydarzeń kościelnych, na różnych festynach, ślubach muzyków lub kogoś z ich rodziny oraz na wielu innych uroczystościach okolicznościowych. Trzeba to wyraźnie podkreślić, że w wielu przypadkach miejsce i okoliczności występu wynikały z woli orkiestry a nie decyzji kierownictwa, któremu ówcześnie podlegała. Taki stan rzeczy funkcjonuje od momentu powstania orkiestry aż do dziś

Fot. 28 Orkiestra grająca w trakcie uroczystości rodzinnej u członka orkiestry Mariana Rachudały (fot. Kronika Orkiestry)

 

Istnieją różne rodzaje orkiestr dętych np.: strażacka, górnicza, reprezentacyjna wojskowa, policyjna, marszowa itd. Iłżecka orkiestra grała    i gra zwykle stacjonarnie (siedząc lub stojąc) albo marszowo. Ale bywały wyjątki od tej reguły. Śmiało możemy powiedzieć, że „za Zarychty” była to również orkiestra „zmotoryzowana”. Najstarsi muzycy wspominają z uśmiechem na ustach    iż kilkukrotnie ku uciesze mieszkańców okolicznych wsi (po części dla dowcipu) orkiestra grała jadąc na odkrytej platformie samochodu ciężarowego (Stara) lub na chłopskich furmankach. Takie niecodzienne „koncerty” odbywał się często w drodze na uroczystości     w miejscowościach znacznie oddalonych od Iłży. Głównie z uwagi na brak innych środków lokomocji. Znany jest przypadek iż pewnego razu orkiestra wracając z zawodów strażackich w Suchedniowie wjechała do Wąchocka i grała objeżdżając wielokrotnie rynek (obecny plac Majora Ponurego). W trakcie tego „koncertu” wielu okolicznych mieszkańców i dzieci przybiegło na wąchocki rynek żeby zobaczyć co to za uroczystość. Natomiast na miejscu zobaczyli rozbawionych ludzi z instrumentami skupionych           w kolejce pod miejscową gospodą gdzie orkiestranci postanowili się zatrzymać i „rozgościć”.

Rozwój orkiestry widać również w jej składzie. Najprawdopodobniej dopiero w czasie kapelmistrzowania Zarychty po raz pierwszy w orkiestrze pojawiła się płeć piękna. Był to niewątpliwy progres kończący wyłącznie „męskie granie” po ponad pół wieku istnienia tej instytucji. Pierwszą kobietą grającą w orkiestrze była pochodząca z niezwykle zasłużonej dla zespołu rodziny Jadwiga Jaśkiewicz – klarnecistka. Wkrótce w składzie pojawiły się kolejne klarnecistki: Wiesława Orczykowska (obecnie Kuc) i Teresa Różalska. Dziś sytuacja ta nie jest już tak wyjątkowa. W orkiestrze grało i gra wiele dziewczyn i kobiet. Tę najpiękniejszą części orkiestry na przestrzeni ostatnich lat stworzyły: Borowiec Anita (klarnet), Borowiec Anna (saksofon altowy), Celuch Aleksandra (tenor), Fereniec Małgorzata (saksofon altowy), Gębusia Katarzyna (puzon), Kocjan Malwina (saksofon altowy), Krawczyk Anna (saksofon altowy), Pogoda Małgorzata (flet), Wróbel Julia (flet).

 

Orkiestra prowadzona była przez kapelmistrza Edwarda Zarychtę do 1970 roku. 2 października 1970 r. kapelmistrzem został Zdzisław Kuchciak, absolwent szkoły muzycznej II-go stopnia w Kielcach. Orkiestrę prowadził tylko przez dwa lata. Musiał ustąpić miejsca niezwykle zasłużonemu dyrygentowi, który chciał powrócić do prowadzenia orkiestry.

W 1972 r. po raz trzeci dyrygentem Orkiestry Dętej przy Miejskim Domu Kultury został Feliks Kolbicz. Nie najmłodszy bo 68 letni schorowany kapelmistrz poruszał się na co dzień wyłącznie o lasce bez której „ponoć” nie mógł sobie poradzić w chodzeniu. Jednak działalność w orkiestrze wkrótce dodała mu takiego animuszu, że na niektórych występach zapominał o swoim kosturku krocząc dumnie przed orkiestra bez podparcia. Wśród grających było wówczas jeszcze 8 zasłużonych weteranów, którzy należeli do orkiestry od 1936 r. Z lat siedemdziesiątych do dnia dzisiejszego zachowało się najstarsze nagranie orkiestry. Pomimo tego iż jest słabej jakości obrazuje w jaki sposób orkiestra wówczas koncertowała. Niektóre z utworów wzbogacone były również o śpiew. Funkcję wokalisty pełnili wówczas wymiennie Biwan Stanisław, grający na alcie oraz Paweł Wiączek klarnecista. Wśród poważnych utworów w repertuarze znalazły się również piosenki niemal kabaretowe tworzone przez Feliksa Kolbicza. W jednej z wyśpiewywanych piosenek – obereku słychać ludowy tekst: „Od podłogi do pułapu moje cyce chlapu chlapu, moja główka podskakuje gdy nóżkami przytupuję”. Wiele z utworów kapelmistrz rozpisywał dostosowując zapis nutowy zarówno do umiejętności poszczególnych muzyków jak i całej orkiestry. Ze względu na stan zdrowia   w 1979 r. Feliks Kolbicz jest zmuszony do rezygnacji     z dalszego prowadzenia zespołu, opuszcza Iłżę i wyjeżdża do rodziny w Płocku.

Warto zwrócić uwagę iż w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej rządzonej przez komunistów orkiestra biorąca udział w różnych uroczystościach kościelnych miała nie rzadko spore problemy. Udział muzyków w niektórych wydarzeniach religijnych był niczym sól w oku ówczesnej lokalnej władzy. „W końcu komuniści znali wszystkich wrogów władzy ludowej zaczynając od samego Pana Boga”. Gdy orkiestra grała na pochodach 1 majowych, 22 lipca w Narodowe Święto Odrodzenia Polski, kiedy to rozbrzmiewała Międzynarodówka a zaraz za hymnem Polski był grany hymn Związku Radzieckiego wszystko było w porządku.

 

Problem pojawiał się gdy orkiestra grała utwory religijne. Stosowane były często różnego rodzaju fortele aby występy takie utrudnić lub uniemożliwić. Zdarzało się, że muzyków czy kapelmistrzów zastraszano sugerując potencjalne problemy związane      z ich pracą np. utratę stanowiska, czy brak możliwości awansu. Niektórzy orkiestranci wiedząc iż ryzykują swoją karierę zawodową, woleli nie przychodzić grać w kościele. Przez to orkiestra w świątyni musiała występować w okrojonym składzie. Niektórzy kapelmistrzowie w święta kościelne unikali prowadzenia orkiestry. Pomimo tego, że zespół grał, to nie było przed nim kapelmistrza czyli osoby, którą można by było pociągnąć do odpowiedzialności. Niekiedy poszczególni kapelmistrzowie wzywani byli do urzędu „na rozmowę”. Tak jedną z rozmów zapamiętali członkowie orkiestry: Wezwany kapelmistrz ponoć usłyszał: „jak to wygląda towarzyszu dyrygencie, że orkiestra na Bożym Ciele gra? przecież mogła by nie grać!?” Wtedy padała niezwykle ryzykowna odpowiedz: „oczywiście sekretarzu, że mogła by nie grać, ale w takim razie na 1 maja i 22 lipca też nie zagra”. I tu powstał problem              i sprzeczność interesów. „Co by było gdyby na tak ważnych dla partii świętach zabrakło orkiestry! Skandal! To już lepiej niech gra tu i tu”. W taki właśnie sposób udało się „załatwiać” udział orkiestry w obrządkach liturgicznych za cichym wymuszonym przyzwoleniem władz. Znane są jednak przypadki gdy przed świętami kościelnymi częścią muzyków czy kapelmistrzem „zaopiekowali się” partyjni „koledzy”, którzy obchodzili jakieś okolicznościowe uroczystości. Pewnego razu przed Bożym Ciałem pretekstem stały się imieniny „towarzysza” z zakładu pracy suto zakrapiane alkoholem. Dwóch muzyków – trębaczy zaproszonych na biesiadę zostało upojonych   i przetrzymanych do samego rana przez „kolegów”. Dzięki takiej metodzie w składzie zabrakło kluczowych głosów, bez których orkiestra nie była w stanie zagrać na procesji Bożego Ciała. W ten sposób „czerwonym” udało się osiągnąć zamierzony cel.

 

 

Jednak nie zawsze dezorganizacyjne działania władzy były skuteczne. Niekiedy orkiestra wykazywała się lisim sprytem przed niezwykle ważnymi uroczystościami religijnymi. Do czego zdolna była władza i orkiestra świadczy fakt iż pewnego razu instrumenty zostały poddane „aresztowi” w Domu Kultury. Działanie to było nadzorowane  i kontrolowane przez milicję. Miało to miejsce w 1972 r. gdy orkiestra przygotowywała się do występu z okazji nawiedzenia iłżeckiej parafii przez kopię cudownego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Idea peregrynacji obrazu miała być sposobem przygotowania narodu na jubileusz 1000-lecia chrztu Polski. Prymas Stefan Wyszyński zawiózł najpierw wizerunek do Rzymu gdzie został poświęcony przez papieża Piusa XII. Po powrocie do kraju obraz rozpoczął peregrynację podczas której miał odwiedzić wszystkie polskie parafie. Ówczesne władze robiły wszystko aby pielgrzymkę cudownej kopii przerwać lub przynajmniej utrudniać. W trakcie peregrynacji obraz był kilkukrotnie zatrzymywany i siłą odbierany przez milicję. W tej sprawie interweniował nawet arcybiskup Karol Wojtyła.

Podczas powitania wizerunku Matki Boskiej Częstochowskie w Iłży istotną rolę miała spełnić orkiestra. Na tę okoliczność przygotowano specjalny repertuar. Na kilka dni przed uroczystością muzycy, którzy po próbie zabrali „trąby” do domów, otrzymali pisemne wezwanie wydane przez władzę, aby zwrócić instrumenty do Domu Kultury. Niektóre z wezwań dostarczone były przez milicjantów. Pismo jasno określało sankcje za nie wykonania polecenia. Brak zwrotu instrumentu traktowano jako kradzież               i muzyk miał być aresztowany. W związku z powyższym sytuacja była bardzo poważna. Wszyscy muzycy wykonali polecenie            i odnieśli „trąby” do Domu Kultury, który nadzorowany był przez milicjantów, tak aby nikt instrumentu na tą okoliczność nie mógł pobrać. Miało to „załatwić sprawę” podniosłego powitania z orkiestrą Świętego Obrazu. W końcu uznano, że bez instrumentów orkiestranci nie zagrają. Z pewnością wszyscy nadzorujący akcję milicjanci oraz przedstawiciele komunistycznej władzy na drugi dzień przecierali oczy ze zdumienia widząc     i słysząc grającą orkiestrę, której zatrzymane instrumenty wciąż odbywały „areszt domowy”! Dla nich powinien być to cud! Na szczęście nie wszystkie działania milicji   władzy były dobrze przemyślane. Pomimo tego iż orkiestra pozbawiona była instrumentów to w dalszym ciągu miała przygotowane na tą uroczystość nuty. Wielu z muzyków zaangażowało się w całonocne poszukiwania instrumentów dętych     w okolicy. Niektórzy zorganizowali sobie instrumenty         we własnym zakresie. Dla innych instrumenty wypożyczono z Sienna gdzie również swego czasu funkcjonowała orkiestra dęta. Umożliwiło to tym samym występ zespołu na tak ważnej uroczystości. Niestety nie dla wszystkich wówczas instrumentów wystarczyło. Ówczesny proboszcz (ks. Józef Dziadowicz) znając zaangażowanie i perypetie muzyków związane z tym występem zaprosił w formie podziękowania cały zespół na uroczysty obiad już po uroczystości. Orkiestra brała również udział w trzeciej iłżeckiej peregrynacji obrazu w 2007 r., której przebieg nie był już przez nikogo zakłócany.

 

Nie tylko działania orkiestry były niekiedy opozycyjne wobec ówczesnej władzy, podobnie zachowywali się poszczególni jej członkowie w życiu prywatnym. Warto w tym miejscu zaznaczyć iż muzyk orkiestry saksofonista Marian Rachudała działacz Solidarności i pracownik Wytwórni  Części Samochodowych (WCS) w Iłży, już w pierwszy dzień po wybuchy stanu wojennego zaangażował się w akcję, przez którą ryzykował nie tylko zwolnieniem z pracy ale i karą więzienia. Jak sam wspomina 14 grudnia 1981 r. brał udział w wynoszeniu z terenu WCS-u sztandaru Solidarności. Gdyby  sztandar pozostał w zakładzie z pewnością zostałby wkrótce zarekwirowany przez służby. W akcji uczestniczyli trzej solidarnościowcy: Marian Świercz, Janusz Kumanowski (jego ojciec również by członkiem orkiestry) oraz pan Marian Rachudała. Świercz owinięty został płatem sztandaru, natomiast dwaj pozostali byli jego obstawą przy przejściu przez zakładową wartownię. Po zakończonej pracy wraz    z tłumem wychodzących pracowników trójka konspiratorów opuściła szczęśliwie bramę zakładu. Udali się do kościoła uznając iż będzie to najbezpieczniejsze miejsce dla przechowania solidarnościowego sztandaru. W świątyni pan Marian podszedł do konfesjonału,      w którym przebywał proboszcz i powiedział: „Proszę księdza ja nie do spowiedzi, chcemy z kolegami zostawić coś  w kościele”. Po tych słowach proboszcz wyszedł z konfesjonału i wraz z trzema „solidarnościowymi konspiratorami” udał się do zakrystii.                      Po przeprowadzonej przez pana Rachudałę rozmowie z księdzem Józefem Dziadowiczem sztandar spoczął w jednej z szuflad        w zakrystii gdzie przeczekał stan wojenny. Sztandar ten znajduje się w kościele do dziś.

Wracając do historii orkiestry. Po opuszczeniu Iłży przez Feliksa Kolbicza, 1 kwietnia 1979 r. kapelmistrzem został po raz drugi Zdzisław Kuchciak, który prowadził orkiestrę do 2010 r. Był niewątpliwym rekordzistą ponieważ łącznię na czele orkiestry stał przez 33 lata. To właśnie pod jego czujnym okiem wraz z innymi kolegami zdobywałem szlify muzyczne. Przez wiele lat był kapelmistrzem, który orkiestrą dyrygował nie buławą marszową tamburmajora a puzonem, na którym jednocześnie grał                 z pamięci bez nut w trakcie występów idąc przed orkiestrą.

 

Fot. 41 Kapelmistrz dyrygujący puzonem (fot. Kronika Orkiestry)

Latami od znaku danego przez Zdzisława orkiestrze i odegraniu krótkiej melodii rozpoczynały się Iłżeckie Dni Kultury. Dziś śmiało można powiedzieć iż iłżeckiej orkiestrze poświecił większość swojego życia i sporo zdrowia. Zawsze umartwiał się brakiem muzyków, stresował i denerwował przed każdym z koncertów. Zdarzało się, że przed niektórymi występami muzycy,  w ogóle nie przychodzili na próby nie mając na to czasu. A w dniu koncertu pojawiali się dopiero bezpośrednio przed graniem. Kapelmistrz stał wówczas zmartwiony przed wejściem domu kultury wypatrując „ilu to się dziś uda zebrać? bo przecież zaraz mamy wychodzić?!” Zdzisław po mistrzowsku radził sobie z kłótniami czy nieporozumieniami miedzy muzykami i ich niesubordynacją dzięki swojemu „złotemu muzycznemu sercu” i cierpliwości „z tytanu”, która kosztowała go wiele nerwów. Był przy tym niezwykle skromny. Dziesięć lat temu gdy tworzona była kronika orkiestry nie chciał aby o nim jako ówczesnym kapelmistrzu cokolwiek pisać. O tym, że za swoją działalność był odznaczony „Brązowym Krzyżem Zasługi” oraz wyróżniony „Odznaką Zasłużonego Działacza Kultury” dowiedziałem się wówczas dopiero od jego żony Pani Eli. Wspaniałym gestem władz było odznaczenie orkiestry jako instytucji        z okazji 100-lecia istnienia w 2008 r. medalem „Zasłużony dla Powiatu Radomskiego”. Odznaczenie to było złożone wówczas właśnie na ręce Zdzisława Kuchciaka.

 

 

Wkrótce potem wieloletnią działalność kapelmistrza przerwała niespodziewana choroba. Był to niewątpliwy kryzys dla orkiestry, który początkowo zdezorganizował funkcjonowanie zespołu. Każdy z muzyków zadawał sobie wówczas pytanie „Jak to dalej będzie bez Ździcha i kiedy wyzdrowieje?!” Pomimo wszystko przez pewien czas orkiestra występowała bez kapelmistrza. Obowiązki prowadzenia orkiestry objął wówczas saksofonista Marian Rachudała.

 

 

Zdzisław Kuchciak ze swoją orkiestra związany był do końca życia. Pamiętam jak pomimo ciężkiej choroby, częściowo sparaliżowany wciąż przychodził na próby z ręką na temblaku aby dalej monitorować postępy orkiestry i nowego kapelmistrza Juliana Kwiecińskiego, który go zastąpił. Zdzisław zmarł 20 listopada 2011 r. W ostatniej drodze kapelmistrza licznie uczestniczyła orkiestra. Na pogrzeb przybyło wówczas znaczne grono muzyków, którzy na co dzień nie grali już w orkiestrze ale chcieli oddać hołd swojemu przyjacielowi.

W 2011 roku kapelmistrzem orkiestry został muzyk wojskowy Julian Kwieciński, który orkiestrę prowadził około roku. Wówczas powstaje koncepcja zakupienia nowych instrumentów.

 

W 2012 r. batutę nad orkiestra objął Andrzej Migdalski, który prowadzi zespół do dnia dzisiejszego. Kapelmistrz swoje dzieciństwo i młodość spędził w Iłży. Następnie przez wiele lat mieszkał i pracował w Wałbrzychu gdzie prowadził miedzy innymi ognisko muzyczne oraz grał jako muzyk orkiestrowy w Filharmonii Sudeckiej. Jest to zarazem akademicki kolega byłego kapelmistrza Zdzisława Kuchciaka. Również absolwent szkoły muzycznej II-go stopnia w Kielcach. Zresztą obydwaj wiele lat temu egzamin końcowy na puzonie zdawali u tego samego profesora. Po opuszczeniu Wałbrzycha zamieszkał w Radomiu skąd po pewnym czasie zaczął przyjeżdżać do iłżeckiej orkiestry i grał w niej początkowo jako puzonista. Następnie posiadając wysokie kwalifikacje muzyczne został mianowany na kapelmistrza. Wielu z mieszkańców Iłży zauważyło iż w ostatnich latach zmieniło się zupełnie brzmienie orkiestry. Dzięki sześcioletnim wysiłkom kapelmistrza i intensywnej pracy zespołu niemal cały repertuar orkiestry został zaktualizowany i wzbogacony o wiele nowych utworów. Orkiestra zyskała również wielu nowych muzyków odmładzając tym samym swój skład.

 

Przyczyna zmiany brzmienia orkiestry wynikała również     z faktu iż cześć wysłużonych instrumentów, których dźwięk pozostawiał wiele do życzenia została zastąpiona nowymi. Jednak trzeba przyznać, że niektóre leciwie „trąby” mają swój niepowtarzalny urok a niekiedy i kaprysy (złośliwość rzeczy martwych). Z grą na starym instrumencie jest niekiedy jak z jazdą starym samochodem, „często coś się psuje”. Kilkukrotnie              w swojej historii stare instrumenty oddawane były do profesjonalnych firm „na przegląd”. Drobnymi naprawami instrumentów i akcesoriów muzycznych niegdyś zajmowali się członkowie orkiestry miedzy innymi: Jan Wilczyński, Bogdan Pastuszka i Marian Rachudała (skóry do bębna). Obecnie w dalszym ciągu takie drobne renowacje wykonują we własnym zakresie członkowie orkiestry: Jerzy Kopacz (specjalista w naprawie saksofonów), Marcin Pastuszka (naprawy akcesoriów i instrumentów) oraz Tomasz Pietrzykowski (instrumenty dęte blaszane).    W naprawach pomagają niekiedy sympatycy orkiestry i znajomi muzyków posiadający odpowiednie urządzenia i narzędzia lub pracownicy domu kultury. Niekiedy takie „desperackie” naprawy wykonywane były (ku niezadowoleniu rodzin muzyków) w największe święta kościelne czy państwowe. Przykładowo, były przypadki, że w niedzielę, Boże Ciało czy 3 Maja „coś się urwało, coś zepsuło i zginęło”, a następnego dnia rano już jest kolejne granie i nie można sobie pozwolić na to aby zabrakło zepsutego instrumentu. Wtedy właśnie  w przydomowych warsztacikach muzyków i ich znajomych w ruch szły: lutownice, palniki, szlifierki, wiertarki, pilniki a niekiedy nawet tokarki i frezarki! Z pewnością niektórzy ludzie słysząc takie dźwięki burzące atmosferę podniosłego święta zadawali sobie pytanie: „Co za wariat w takie święto pracuje!?” Tymczasem już następnego dnia ci sami ludzie mogli usłyszeć efekty tych „niechlubnych dziwnych dźwięków” w czasie koncertu orkiestry, podczas którego grał naprawiony instrument. Często właśnie takie „naprawy świąteczne” wykonywałem osobiście. W chwili obecnej sytuacja ta znacznie się poprawiła z uwagi na fakt iż większość z grających „trąb” jest nowa. Udało się sfinalizować zakup przez Dom Kultury nowych instrumentów miedzy innymi dzięki funduszom pozyskanym na ten cel z środków Unii Europejskiej. Swój udział z zakupie nowych instrumentów miał również iłżecki proboszcz ks. kan. mgr Stanisław Styś. W Iłżeckim Domu Kultury w pomieszczeniu użytkowanym przez orkiestrę nowe instrumenty jak również i te najstarsze znalazły swoje miejsce w nowych, specjalnie dla nich stworzonych szafach.  Być może w przyszłości uda się zorganizować ekspozycję w nowej Sali Widowiskowo Kinowej im. Józefa Myszki prezentującą najstarsze instrumenty muzyczne, które obecnie przeszły już „na emeryturę”.

Nie tylko instrumenty są elementem łączącym dawną historię z dniem dzisiejszym. Kolejnym przykładem kiedy stare wiąże się       z nowym są „iłżeckie zamkowe hejnały”. I nie chodzi tu o takie „wykonywane na zamku przez okoliczną młodzież z butelką czy puszką przy ustach”. Co ciekawe i dotychczas zupełnie nieznane od kilku lat istnieje już „Hejnał Iłżecki” skomponowany przez kapelmistrza Andrzeja Migdalskiego. Od kilku lat ten krótki sygnał rozpoczyna Iłżeckie Dni Kultury.

 

Przyczyn powstania tego krótkiego, prostego sygnału jest wiele i związane są one oczywiście z regionalną historią. Zamek, związki Iłży i Krakowa za sprawą biskupów krakowskich. Dawne od lat nie słyszane dźwięki, które niegdyś spływały z zamku     w latach jego świetności na miasto, dały podwalinę do stworzenia tego granego na trąbkach krótkiego utworu, oraz nadały mu barokowego charakteru. Być może właśnie dzięki temu hejnałowi uda się w przyszłości odtworzyć zapomnianą regionalną Wielkanocną tradycję. Z pewnością mało kto już dziś pamięta, że w Wielkanoc przed wojną w Iłży rozbrzmiewał nie tylko baraban ale grała też trąbka. Nieznany dziś utwór odgrywał członek orkiestry, strażacki sygnalista druh Cichosz stojąc na wzgórzu zamkowym. Zresztą sygnały odgrywane  z iłżeckiego zamku towarzyszyły mieszkańcom Iłży również w innych uroczystościach czy wydarzeniach zwiastując tym samym ważne dla miasta wydarzenie. Znany jest przypadek z 8 maja 1929 roku kiedy to O.S.P. Iłża obchodziło jubileusz 25-lecia istnienia. Tego dnia  o godzinie 5 rano ze wzgórza zamkowego popłynął dźwięk „Pobudki” granej przez Cichosza. Być może uda się tą tradycję odtworzyć by powróciła na stałe. Sporadycznie  w nawiązaniu do tego zwyczaju         w trakcie rekonstrukcji historycznych organizowanych przez Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej 51 pułku piechoty Strzelców Kresowych z iłżeckiego wzgórza zamkowego słychać „Hasło Wojska Polskiego” i „Ciszę” w wersji wojskowej. Sygnały te odgrywane są przeze mnie na zabytkowej wojskowej trąbce sygnałowej Armii Stanów Zjednoczonych prawdopodobnie używanej przez wojsko polskie w 1939 r.

Nie zawsze takie „zamkowe występy” były indywidualnym „solo – wybrykiem” jakiegoś muzyka orkiestry działającego z inicjatywy własnej. Na przestrzeni dziejów nie były to wyjątki gdy dęciaki iłżeckiej orkiestry rozbrzmiewały na zamku. Orkiestra w pełnym składzie na wzgórzu zamkowym grała wielokrotnie. Jak wynika z przekazywanych opowieści, po pierwszej wojnie światowej w jednym z zamkowych pomieszczeń (służącym niegdyś jako lazaret dla żołnierzy austriackich) mieszkańcy miasta zorganizowali punkt kulturalno rozrywkowy. W pomieszczeniu tym przy wtórze zespołu urządzano nawet zabawy taneczne. Po jednej z nich zorganizowanych przez straż i orkiestrę wybuchł pożar niszcząc ostatnie użytkowe poniszczenie na zamku.

Orkiestra przed wojną w pełnym składzie grała nawet na szczycie baszty. Z pewnością był to nie lada wyczyn. Dostęp na koronę wierzy był wówczas znacznie ograniczony i wymagał sporo wysiłku aby tam się dostać. Dodatkowo kolejnym problemem stało się przetransportowanie na górę instrumentów. Większość z nich na szczyt baszty wciągnięta była przy pomocy liny, dzięki czemu orkiestra koncertowała z najwyższego w okolicy punktu widokowego. Prawdopodobną datą tego wydarzenia jest rok 1928. Orkiestra grała wówczas na zamku w 10 rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości.

Również po wojnie cały skład orkiestry wielokrotnie grał stojąc na starych murach górujących nad miastem. Występy takie pamiętają najstarsi z żyjących muzyków orkiestry miedzy innymi Bogusław Pastuszka i Marian Rachudała. Niekiedy występy takie organizowane były aby uczcić imieniny obchodzone 8 maja przez jednego z dyrygentów Stanisława Myszkę po czym orkiestra spotykała się z solenizantem w gospodzie, której kapelmistrz był właścicielem. Często gdy kapelmistrzem był Edward Zarychta orkiestra defilowała na placu zamkowym ćwicząc musztrę marszową w trakcie grania i sposób chodzenia. Podobne spontaniczne orkiestrowe defilady odbywały się w formie prób na obrzeżach Iłży. Czasem takie próby okazywały się niebezpieczne. Pewnego razu grająca orkiestra szła ulicą Batalionów Chłopskich w kierunku Pakosławia. Dźwięki instrumentów wystraszyły dwa konie zaprzężone do chłopskiego wozu, który jechał z naprzeciwka. Gdy zza zakrętu wyłoniły się pędzące w stronę muzyków konie, nad którymi woźnica nie był w stanie zapanować Zarychta zmuszony był przerwać granie żeby nie doprowadzić do tragedii. Podobne sytuacje z udziałem wystraszonych koni miały również miejsce wielokrotnie  w trakcie występów orkiestry na ulicach miasta.

Patrząc na historie orkiestry i jej muzyków z perspektywy 110 lat możemy śmiało powiedzieć, że iłżecka orkiestra jest instytucją wielonarodową. Warto zwrócić uwagę iż na przestrzeni lat w składzie orkiestry usłyszeć można było inne języki niż tylko polski, miedzy innymi język rosyjski i francuski. Przed I wojną światową w składzie orkiestry znaleźli się Rosjanie. Natomiast obecnie czasem podczas koncertów występy uświetniają muzycy z Belgii grający na co dzień w Fanfare Royale „Les Amis Réunis” d’Ellezelles. Od 1997 roku zwykle w okresach wakacyjnych wraz z orkiestrą gościnnie występuje Belg trębacz Joël Hustache. Znalazł się w składzie Iłżeckiej orkiestry gdy ta koncertowała miedzi innymi w: Grabowcu, Starachowicach, Maruszowie i Krępie Kościelnej. Kilka lat temu w Rzeczniowie z zespołem zagrał w sekcji perkusyjnej również jego syn werblista Thomas Hustache.

Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat przez orkiestrę przewinęło się wiele osób, przez co jej skład niemal na każdym występie był zmienny. W ostatnich kilku latach w zespole grali, bądź nadal grają następujący muzycy:

Czarnecki Piotr – trąbka

Pastuszka Marcin – trąbka

Iwanicki Paweł – trąbka

Szelmanowski Piotr – trąbka

Lis Daniel – trąbka

Rachudała Marian – saksofon altowy

Kocjan Malwina – saksofon altowy

Fereniec Małgorzata – saksofon altowy

Fręchowicz Jakub – saksofon altowy

Borowiec Anna – saksofon altowy

Kozieł Wiesław – alt

Borowiec Anita – klarnet

Dudek Henryk – klarnet

Zaręba Marcin – klarnet

Kępa Jakub – klarnet

Wróbel Julia – flet

Pogoda Małgorzata – flet

Lis Andrzej – saksofon altowy

Migdalski Piotr – saksofony: tenorowy/altowy/sopranowy

Kopacz Jerzy – saksofon tenorowy

Kwiatkowski Jan – saksofon tenorowy

Osojca Jacek – tenor

Celuch Aleksandra – tenor

Borek Bartłomiej – tenor

Pietrzykowski Tomasz – tenor

Konieczny Roman – tenor/puzon

Nachyła Filip – tenor

Gębusia Katarzyna – puzon

Migdalski Andrzej – puzon

Kosowski Ireneusz – tuba

Matysek Jan – tuba

Góralski Karol – tuba/helikon

Kurek Bartłomiej – werbel/perkusja

Kurek Dariusz – werbel/perkusja

Kamil Majewski – werbel/perkusja

Michalczyk Mieczysław – bęben/czynele

Duraziński Grzegorz – czynele

Sar Edward – czynele

 

Rok 2018 będący jednocześnie 110 rocznicą powstania orkiestry, powoli dobiega już końca. Jednak dla zespołu był to rok niezwykły. Wśród wielu uroczystości, które uświetniła iłżecka orkiestra, kilka miało dla nas szczególne znaczenie.

W dniu 30 września w Iłżeckim amfiteatrze MGOSiR-u odbył się Finał Konkursu na najlepszą Orkiestrę Dętą Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich 2018 w Województwie Mazowieckim. Co dla nas najważniejsze, była to pierwsza takiego rodzaju impreza zorganizowana kiedykolwiek w Iłży! Jury zakwalifikowało osiem orkiestr dętych z terenu województwa mazowieckiego. W tym gronie znalazła się również Iłżecka Orkiestra Dęta. Zorganizowanie festiwalu właśnie w Iłży było niewątpliwym prezentem władz    w roku naszego jubileuszu, za który możemy być wdzięczni Marszałkowi Województwa Mazowieckiego Adamowi Struzikowi oraz byłemu Burmistrzowi Iłży Andrzejowi Moskwie. Konkurs po raz piąty zorganizowało Biuro Regionalne Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich. Poprzednie jego edycje odbywały się w Wyszogrodzie, Jońcu, Grodzisku Mazowieckim i Rejmontówce. Pula nagród        w piątej edycji konkursu wyniosła 15.000 zł. Było zatem o co walczyć.

 

Na iłżecki przegląd przybyło finalnie siedem orkiestr. Sześć z nich brało udział  w konkursie, natomiast gwiazda imprezy, Kozienicka Orkiestra Dęta Furioso wystąpiła jako laureat ubiegłorocznego konkursu KSOW. Orkiestry konkursowe były niezwykle zróżnicowanie. Mogliśmy usłyszeć zespoły klasyczne, młodzieżowe, strażackie i big-bandowe. Wybrane utwory wykonywano wraz z wokalistami. Orkiestry konkurowały ze sobą się nie tylko muzycznie. Niektóre z nich paradowały  w barwnych strojach pokazując różnorodne układy choreograficzne musztry paradnej zarówno zespołów jak i towarzyszących im mażoretek. Każda z orkiestr prezentowała się podczas półgodzinnego koncertu. Pięcioosobowa Komisja Konkursowa dokonała wyboru tegorocznych laureatów, których ranking układał się następująco:

I miejsce – Orkiestra Dęta OSP PILAWA (nagroda 5 tys. zł)

II miejsce – Orkiestra Dęta OSP WYSZKÓW (nagroda 4 tys. zł)

III miejsce – Miejska Orkiestra Dęta MODERATO  z Warki. (nagroda 3 tys. zł)

Pomimo tego iż pozostałe zespoły nie stanęły na podium jury za udział w tej „muzycznej batalii” postanowiło przyznać im wyróżnienia w wysokości 1 tys. złotych dla  każdego. Nagrody te otrzymały:

– Iłżecka Orkiestra Dęta

– Orkiestra Dęta BONI ANGELI  z Jedlni

– Orkiestra Dęta THE ORCHESTROSE z Różana

 

 

Nagrody zostały wręczone kapelmistrzom i reprezentantom poszczególnych orkiestr   w postaci symbolicznych czeków. Iłżecka orkiestra nie była jedyną orkiestrą, która w tym roku miała swój jubileusz. Również 110 lat swojego istnienia obchodził zwycięzca tegorocznego konkursu z Pilawy. Jednak możemy się pochwalić, że w składzie naszej orkiestry rozbrzmiewało kilka historycznych instrumentów. Między innymi cztero klawiszowy tenor, (na którym miałem okazje zagrać osobiście) będący w orkiestrze od początku jej istnienia. Oraz opisany już wcześniej wojskowy tenor pochodzący z pobojowiska bitwy pod Iłżą, na którym zagrał gościnnie Filip Nachyła. Piękna i pogodna niedziela 30 września była niewątpliwym świętem muzyki, w którym mogliśmy uczestniczyć. W imieniu swoim i moich kolegów chciałbym serdecznie podziękować za doping i obecność na konkursie naszym rodzinom, znajomym i sympatykom iłżeckiej orkiestry.

 

Nasz jubileusz zbiegł się w 2018 roku z kolejnym ważnym wydarzeniem. 11 listopada w kraju obchodzone były uroczystości 100 rocznicy odzyskania niepodległości. Również orkiestra wydarzenie to chciała upamiętnić we własny osobliwy sposób.                     W nawiązaniu do hejnałów granych niegdyś z iłżeckiego zamku, oraz do wydarzenia, które prawdopodobnie miało miejsce 90 lat wcześniej tj. 11 listopada 1928 roku. Orkiestra po raz drugi w swojej historii zagrała z iłżeckiej wieży zamkowej. „Hejnał Iłżecki”      w wykonaniu Piotra Czarneckiego, Marcina Pastuszki oraz Jacka Osojcy zagrany ze szczytu baszty o godz. 11.00, przerwał świąteczną ciszę i stał się znakiem do rozpoczęcia iłżeckich obchodów Święta Odzyskania Niepodległości. Następnie orkiestra       w całym składzie zagrała dwa utwory patriotyczne „Rotę” oraz „Marsz, Marsz Polonia”. Ten krótki ale niezwykły koncert słyszany był doskonale w cały mieście a nawet w pobliskich wsiach. Patrząc z wieży na uliczki miasta  można było zauważyć wielu mieszkańców, którzy zatrzymali się i kierowali wzrok na ruiny zamku skąd dochodziły dźwięki naszego koncertu. Po „zamkowym” graniu orkiestra uczestniczyła w dalszej części obchodów w kościele parafialnym oraz pod Pomnikiem Obrońców Ziemi Iłżeckiej. Wielu z mieszkańców Iłży już po uroczystościach gratulowało nam pomysłu, oraz wyjątkowego występu z zamkowej wieży. Niemal każda z osób, z którymi mieliśmy okazję porozmawiać namawiała nas by orkiestra koncertowała z baszty częściej.

 

Iłżecka orkiestra przez 110 lat swojego istnienia miewała różne okresy, lata „grube i chude”, rosła w potęgę bądź walczyła               o przetrwanie. Latami muzyka orkiestry jednym się podobała, rodząc zachwyt … innym nie. Tak jest też i dziś. Jednak zarówno niegdyś jak  i obecnie w okolicy bez mała nie ma uroczystości, w której nie brałaby udziału orkiestra. Utwory grane przez zespół    w święta kościelne, państwowe czy podczas zupełnie innych okoliczność towarzyszą mieszkańcom miasta uświetniając dane wydarzenie. Wszyscy są do tego przyzwyczajeni i nie wyobrażają sobie by orkiestry w takich momentach mogło zabraknąć.              Z pewnością tak wspaniały jubileusz nie byłby możliwy gdyby nie wytrawili ludzie – pasjonaci muzyki i gry na instrumentach.         To oni tworzyli, tworzą i będą tworzyć orkiestrę. Dlatego zapraszamy na próby wszystkich miłośników muzyki i orkiestry oraz zachęcamy do nauki gry na instrumentach. W końcu jest to zespół zupełnie amatorski.  Niektórzy na myśl o graniu na instrumencie mogą się uśmiechać z powątpiewaniem w swoje możliwości. Jestem jednak przekonany, że z odrobiną wiary we własne siły i samozaparcia, początkujący, którzy będą ćwiczyć z nami, otrzymają szansę tworzenia historii tej instytucji, która jest najdłużej funkcjonującym lokalnym zespołem muzycznym, oraz jedną z niewielu  tutejszych organizacji mogących się pochwalić tak długoletnim dorobkiem i tradycjami.

 

Niniejszy artykuł nie powstałby gdyby nie relacje członków i sympatyków orkiestry. Za poświęcony czas na długie rozmowy serdecznie dziękuję: Bogdanowi Pastuszcze, Marcinowi Pastuszce, Marianowi Rachudale, Andrzejowi Pietrzykowskiemu, Elżbiecie Kuchciak i Andrzejowi Migdalskiemu. Dziękuje również za przekazane materiały, wykonane zdjęcia i udzielanie rozmaitych informacji: Piotrowi Czarneckiemu, Jackowi Osojcy, Łukaszowi Babuli, Tomaszowi Skibie, Pawłowi Nowakowskiemu, Zofii Włodarskiej, rodzinie Henryka Domitra, Beacie Bujakowskiej – dyrektorowi Muzeum Regionalnego w Iłży oraz Dyrekcji                       i Pracownikom Domu Kultury w Iłży.

 

Tomasz Pietrzykowski

 

[1] http://www.dkilza.pl/zapis-z-kroniki-ilzeckiej-orkiestry-detej-77.html