110 lat ochrony ruin Zamku Iłża

utworzone przez Paweł Nowakowski | 10 07 2017 | Aktualności

Na początku lipca 1907 r. ruiny zamku lustrował architekt Oskar Sosnowski. Sporządził  raport, w którym zdiagnozował stan

Wieża główna w 1909 r. (fot. zbiory IS PAN)

obiektu i przedstawił propozycję niezbędnych prac wraz z kosztorysem.  Uważał, że pewne naprawy są pilne i nie należy ich odkładać, inne można by rozłożyć na dłuższy okres czasu. Chyba nie przypuszczał, że te drugie rozciągną się na ponad sto lat, bo dopiero po ponad wieku zrealizowano niektóre z postulatów Sosnowskiego. W 1907 r. ruiny zamku należały jeszcze do Zdzisława Lubomirskiego. W 1909 r. przekazał je Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości, które w latach 1910-1911 zrealizowało najważniejsze zalecenia konserwatorskie Sosnowskiego, uzupełniono wyłom w cokole wieży głównej i przeprowadzone prace przy wieży bramnej. W 1920 r. prace miały być kontynuowane lecz środki pieniężne, które pierwotnie przeznaczone były na ten cel, decyzją Wojewódzkiego Urzędu Konserwatorskiego skierowane zostały na ratunek innego obiektu – klasztoru na Św. Krzyżu. Ze względu na powyższe sprawa konserwacji ruin zamku w Iłży pozostaje w zawieszeniu (…) Brak funduszy nie zwalniał Towarzystwa od odpowiedzialności za zabytek. Do opieki nad ruinami wyznaczono  kustosza (kuratora). Pierwszym był sędzia Karol Gantner a po przeprowadzeniu się do Sienna zastąpił  go  rejent Stefan Kaleński. Po odsprzedaniu przez TOnZP ruin Gminie Miasta Iłży (1927), wzgórze zadrzewiono i urządzono park, zatrudniono ogrodnika. Były to jednak działania zastępcze, które nie dotyczyły prac stricte konserwatorskich. W 1937 r. Zarząd Miejski w Iłży niefrasobliwie informował starostę w Wierzbniku,  że stan ruin Zamku Iłżeckiego pozostaje bez zmian. Zarząd Miejski nie ma zamiaru dokonywania w roku bieżącym robót  konserwatorskich, gdyż nie posiada na ten cel żadnych funduszów, ani też nie ma odpowiedniego projektu. Z dalszego ciągu pisma wynika, że władze Iłży świadome są konieczności zabezpieczenia zabytku lecz proszą starostę o wyjednanie u Władz Konserwatorskich wskazówek (projektu) odnośnie robót jakie należy przeprowadzić. Oznacza to, że nie istniała lub nie układała się dobrze bezpośrednia współpraca między urzędem konserwatorskim a iłżeckim magistratem.

Bitwa o Iłżę 8-9 września 1939 r. spowodowała poważne uszkodzenie wieży głównej. Jej reperacje wykonano dopiero pod koniec lat 50. Kolejne większe konserwacje podjęto w latach 70, uzupełniono mur kurtynowy i wydobyto z ziemi filary mostu, naprawiono basteję zachodnią, odbudowano basteję północno-zachodnią, Wyciągnięto nad powierzchnię dziedzińca niskiego fundamenty dawnej zabudowy. W 1985 r. odgruzowano dziedziniec zamku górnego. W drugiej połowie lat 90 rozpoczęto remont wieży w celu udostępnienia jej dla turystów; wybudowano schody okrągłe i budowlę nakryto dachem. Duże  prace  przeprowadzono w latach 2012-2013, rekonstruując południowy odcinek muru obwodowego wraz z trzema przylegającymi doń pomieszczeniami, które przykryto gontowym dachem.  W roku 2015 odtworzono sklepienie na klatce schodowej wieży i łuk portalu drzwi głównych, podmurowane nadwieszone części wieży.

Co można powiedzieć po 110 latach  zabiegów konserwatorskich ruin Zamku Iłża? Każdy powinien odpowiedzieć sobie sam na to pytanie. W poniższym sprawozdaniu Sosnowskiego przy jego postulatach wypisałem w nawiasach kwadratowych przybliżone daty ich realizacji.

Wieża główna w 1911 r. (fot. zbiory IS PAN)

Sprawozdanie z oględzin zamku w Iłży, dokonanych w lipcu 1907 r.

Zamek biskupów krakowskich w Iłży obecnym czasie przedstawia się jako ruina do użytku mieszkalnego zupełnie nieprzydatna, jedynie baszta okrągła, część murów zamku górnego  i mury osłaniające wjazd do niego przechowały się do tego stopnia, że można choć w przybliżeniu odtworzyć ogólny zarys budowli i jej obwarowań.

(…) Roboty które należałoby  podjąć dla podtrzymania murów samych są w części nagłe, w części mogą być rozłożone na dłuższy okres czasu. W pierwszym rzędzie na niebezpieczeństwo narażoną jest wieża okrągła. Popodcinana w cokole przez rabujących materiał budowlany, pozbawiona hełmu, popękana wreszcie wymaga:

1. Wypełnienia luk w cokole i przy schodach  [1910-1911]
2. Wstawienia belek podłogowych na kilku piętrach z założeniem ankrów i ich zamurowaniem i ułożenia małych pomostów dla możności dostania się na górę [?]
3. Wyrównania wierzchu murów i ich ocementowania [być może 1911]
4. Pokrycie dachem płaskim blaszanym (wraz z wiązaniem) [koniec lat 90]
5. Zaćwiekowania szczelin pionowych po uprzednim oczyszczeniu  [na zewnątrz szczeliny zostały zlikwidowane w 1911, wewnątrz pozostaje nadal dwie duże szczeliny]
6. Po szczegółowem zbadaniu pęknięcia poziomego na lewo od wejścia i stanu wątku budowlanego w jego bliskości (co może być uskutecznione po wzniesieniu rusztowań) wymaga wymiany stopniowej starego muru na nowy na zaprawie cementowej, lub też zaszprycowaniu cementem płynnym [?]
7. Opasaniu pierścieniem żelaznym, kutym w jednym lub kilku miejscach [na przełomie lat 50/60]

Korzystając z gotowego rusztowania można by przeprowadzić i resztę robót około wieży okrągłej a mianowicie

1. Poprawienie obramowania drzwi [rekonstrukcja łuku portalu 2015 r.]
2. Wyrównanie obejścia na cokole prowadzącego od schodów do drzwi [koniec lat 90]
3. Uzupełnienie ścianki uzupełniającej wymienione schodki [1911]
4. Sklepienia nad nimi [2015 r.]
5. Otynkowanie świeżo wzniesionego muru i uzupełnienie braków w tynkach [1911]

(…)

      Warszawa 4 lipca 1907 r.                                                            O. Sosnowski

                                                                                                            Architekt      

Południowa szkarpa wieży bramnej i bastion południowo-zachodni podczas prac w 1911 r. (fot. zbiory IS PAN)

Mur kurtyny zachodniej, stan w VII 1977 r. (fot. Archiwum UMiG Iłża)

Prace przy filarze mostu i bastei zachodniej,  IX 1976 r. (fot. Archiwum UMiG Iłża)

Uzupełnianie muru wieży od strony wschodniej, VI 2015 r. (fot. P.N.)

Odtworzony łuk portalu drzwi głównych – VII 2015 (fot. P.N.)

Dziękuję Panu Dariuszowi Kalinie za udostępnienie materiałów archiwalnych, które wykorzystałem w artykule.

Paweł Nowakowski