W tym roku minęło 70 lat od rozpoczęcia budowy protoplasty obecnego Zakładu Górniczo-Metrowego „Zębiec” w Zębcu czyli Kopalni i Zakładu Wzbogacania Piasków Żelazistych w Zębcu. Zakład w Zębcu miał duży wpływ na rozwój Iłży i okolicznych miejscowości będąc największym lokalnym pracodawcą, który zatrudniał i umożliwiał utrzymanie się kilkuset rodzin w ciągu kilku dekad.
Wstępne prace nad budową dużej kopalni w okolicach Zębca rozpoczęto w 1950 r.[1] Dotychczas na tym terenie działało kilka niedużych kopalń rudy. Od listopada 1952 r. Przedsiębiorstwo Geologiczne Rud Żelaza w Częstochowie na zlecenie Centralnego Zarządu Kopalń Rud Żelaza rozpoczęła badania górnicze polegające na budowie szybików i wierceniu otworów, które miały potwierdzić występowanie dużych złóż rud na tym terenie. Badaniami kierował inżynier Tadeusz Wielocha. Przy pracach korzystano również z doradcy sowieckiego inż. Siemiejewskiego.[2]
Tuż po zakończeniu II wojny światowej profesor Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie Witold Budryk rozpoczął badania nad wzbogacaniem piasków żelazistych. W Instytucie Metali Nieżelaznych w Gliwicach w latach 1953-1954 r. przeprowadzono próby wzbogacania piasków żelazistych na skale półtechniczną poprzez przemywanie piasków na płuczce w Konopiskach koło Częstochowy. Następnie tak uzyskaną rudę przewieziono do Zakładów Górniczo-Hutniczych w Szklarach (powiat ząbkowicki) gdzie w piecach obrotowych uzyskano żelgrudę czyli półprodukt stosowany zamiast złomu w procesie wytapiania stali. Ze strony instytutu badania nadzorował docent Władysław Madej. W latach 1956-1957 naukowcy pod kierownictwem docenta Madeja przeprowadzili w zakładzie w Ogorzelcu kolejne badania polegające na przemywaniu piasków, które następnie w piecach obrotowych Zakładów Cynkowych w Trzebini przerobiono na żelgrudę. Na podstawie badań zleconych przez Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego i Zjednoczenia, Biuro Projektów Przemysłu Hutniczego w Gliwicach opracowało dokumentację techniczną dla budującego się zakładu w Zębcu.[3]
Pozytywne badania geologiczne oraz efekty prób wzbogacania piasków żelazistych doprowadziły do podpisania w dniu 22 kwietnia 1954 r. uchwały nr 220/54 Prezydium Rządu, zobowiązującą Ministerstwo Hutnictwa do wybudowania dwóch kopalń odkrywkowych i zakładu wzbogacania piasków żelazistych. Do końca 1959 r. w podiłżeckim Tychowie miała powstać kopalnia, w której zakładano wydobycie dwóch milionów ton piasku rocznie i pozyskanie w ten sposób 200 tys. ton czystego żelaza. W Zębcu do końca 1957 r. miała powstać druga kopalnia, w której wydobycie piasku przewidywano na poziomie 500 tys. ton rocznie o zawartości 28-30% żelaz, co odpowiadało 50 tys. ton czystego żelaza. Do produkcji żelgrudy planowano wybudowanie 10 pieców obrotnych, które miały być uruchomione do końca 1959 r.
Zarządzeniem nr 230 z dn. 14.06.1954 r. Ministerstwo Hutnictwa powołało przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą Kopalnie i Zakłady Wzbogacenia Piasków Żelazistych w Budowie w Zębcu.[4]
Wstępne koszty budowy zakładu wynosiły 787 400 000 zł. Po przeprowadzeniu prób technicznych w Ogorzelcu i Trzebinie postanowiono do pierwotnego planu wprowadzić zmiany, budując w Zębcu jedynie zakład wzbogacania piasków, który miał składać się 6 pieców o długości 95 metrów i średnicy 4,2 metra i zdolności produkcyjnej na poziomie 270 000 ton żelgrudy rocznie. W przyszłości planowano zwiększenie ilość pieców do 9 i zdolności produkcyjnej do 400 000 ton żelgrudy rocznie. Zatwierdzone nowe koszty budowy 6 pieców wzrosły do 1316 milionów złotych, a budowa kolejnych 3 pieców miała kosztować dodatkowo 306 milionów złotych. W wyżej wymienionych kosztach nie uwzględniono budowy zapory w Brodach i wodociągu z Brodów do Zębca, które oszacowano 133 miliony. Po kolejnych aneksach budowa zakładu wraz z budową osiedla dla pracowników w Iłży miała kosztować 1684 milionów złotych.[5]
Głównym wykonawcą inwestycji było Ostrowieckie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego. W 1956 r. Krakowski Oddział Zjednoczenia Robót Zmechanizowanych rozpoczął budowę od karczowania lasu i niwelowania terenu. W latach 1956-1957 wybudowano wiadukt żelbetonowy z torowiskiem do kopalni, oraz budynki garażowe. W 1958 r. wzniesiono budynek dla elektrowozów oraz magazyny główny i części zapasowych. W 1959 r. ukończony został budynek kotłowni, w której pracownicy Mostostalu Będzin rozpoczęli montaż 4 kotłów.
W tym samym czasie Warszawskie Zjednoczenie Wodno-Inżynieryjne rozpoczęło z opóźnieniem spowodowanym dodatkowymi badaniami hydrograficznymi (prowadzonymi przez Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego w Krakowie) budowę zapory w Brodach Iłżeckich. W 1956 r. prace przy zaporze były na etapie modelowania upustu żelbetonowego.[6] Problem była lokalizacja osiedla przyzakładowego dla osób przesiedlonych z terenów przeznaczonych na zalanie i dla przyszłych pracowników. W końcu większość z 400 wysiedlonych rodzi zamieszkała w Michałowie i w Pałowie a część w powiecie opatowskim.
W latach 1954-1959 na budowę zakładu wydano łącznie 208 mln. zł co stanowiły 12,4 % całości kosztów. Inwestycja nie przebiegała tak dobrze jak założono. Zastanawiano się nawet nad jej wstrzymaniem. W czerwcu 1958 r. zapadła decyzja w Komisji Planowania przy Radzie Ministrów by kontynuować budowę zakładu. Decyzja ta spowodowała przyznanie większych środków pieniężanach z budżetu państwa.[7] W 1959 wydano nowe zarządzenie Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego nr 86/59, które zakładało dwuetapową budowę zakładu w Zębcu. W pierwszym etapie do końca 1962 r. planowano uruchomić dwa piece o zdolności produkcyjnej 90 tysięcy ton żelgrudy rocznie. W drugim etapie do końca 1964 r. zakładano uruchomić kolejne 4 piece, które z już wybudowanymi dwoma miały produkować 270 tysięcy ton żelgrudy rocznie. W trzecim etapie, do końca 1968 r. planowano wybudować kolejne 3 piece. Razem 9 pieców miało mieć zdolność produkcyjną na poziomie 400 tys. ton żelgrudy rocznie. W trakcie budowy zdecydowano jednak zredukować ilości pieców do 6. Postanowiono wybudować 3 piece w pierwszym etapie do końca 1965 r. i 3 w drugim etapie do 1968 r.
Większość prac budowalnych do 1963 r. była mocno zaawansowana, w niektórych budynkach rozpoczęły się już prace montażowe. Opóźnienia były przy instalacji drugiego i trzeciego pieca ponieważ nie dostarczono na czas pierścieni tocznych. Ostrowieckie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego nie wywiązywało się z terminów. Prace koordynowane były przez dyrekcję zakładu, która w tym celu powołała Samodzielny Oddział Wykonawstwa Inwestycyjnego.
Do roku 1962 r. w przygotowaniach do uruchomienia kopalni zdjęto około 2,5 miliona metrów sześciennych nadkładu. Aby dotrzeć do pokładów piasków żelazistych pozostało jeszcze do zdjęcie 4 miliony metrów sześciennych nakładu, które planowano wykonać w latach 1963-1964. Trudności przy budowie kopalni związane były także z charakterem złóż piasków żelazistych, które zalegały bardzo nieregularnie i wydobywanie ich koparką kołowo frezową było problematyczne. Do budowy kopalni oraz jej przyszłej eksploatacji zakupiono olbrzymią zwałowarkę i koparki kołowo-frezowe typu SchRs-315 w Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRD). Były to koparki o długości 34,5 metrów, wysokości 15 metrów i masie 333 tony.[8] Ponadto kopalnia miała na stanie duże czechosłowackie koparki Škoda E-25[9], które bardziej się nadawały do zębieckich warunków niż koperki kołowo-frezowe, które ze względu na dość twardy grunt szybko się zużywały. Transport piasku z kopalni do zakładu odbywał się za pomocą lokomotyw elektrycznych LEW EL 2 popularnie zwanych krokodylami oraz 128 wagonów samowyładowczych.[10] Jedna z zębieckich lokomotyw o nr 08 do niedawna jeszcze używana była w Kopalni Węgla Brunatnego „Konin” w Kleczewie. Pod koniec 1962 r. zakończono już pierwszy etap budowy zbiornika wodnego w Brodach Iłżeckich o pojemności 3,5 mln m3 co w pełni zapewniała zapotrzebowanie wody do produkcji zakładu. Planowano do 1965 r. ramach drugiego etapu zwiększyć pojemność zbiornika do 6 mln m3. Woda do zakładu miała być doprowadzona wodociągiem budowanym przez Warszawskie Przedsiębiorstwo Wodno-Inżynieryjne.[11]
W Iłży rozpoczęto budowę osiedla dla pracowników, którą prowadziło PWRN Kielce. Na ten cel już 1961 r. przeznaczono 6 milionów zł. Do końca 1965 r. planowano wybudować 1120 izb mieszkalnych. W 1962 r. dla potrzeb zakładu utworzono w Iłży przy ulicy Błazińskiej przyzakładową Zasadniczą Szkole Zawodową. Początkowo miała kształcić uczniów w specjalnościach ślusarsko-mechanicznej i elektrycznej. 1 maja 1964 r. dotychczasowego dyrektora Dunalewicza zastąpił inż. Zbigniew Kasperczyk.
W styczniu 1965 r. budowa „Zębca” była już na ukończeniu, 3 lutego powołano komisję do odbioru ostatecznego. Jednak po przeprowadzeniu kontroli zakładu 16 marca 1965 r. komisja orzekła, że nie nadaje się on jeszcze do uruchomienia.
1 kwietnia 1965 r. (31.03.1965 r. taką datę uruchomienia znajduje w meldunku mjr. Pastuszki[12]) ruszyła częściowa produkcja na pierwszej nitce. Od tego dnia zmieniono także nazwę przedsiębiorstwa z Zakładów Wzbogacania Piasków Żelazisty w Zębcu na Zakłady Górniczo-Hutnicze „Zębiec” w Zębcu. Odpowiedzialnym za rozruch został inż. Bogdan Szczepaniak.[13] Uruchomiany zakład podlegał pod Zjednoczenie Kopalnictwa Rud Żelaza w Częstochowie i Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego.
Zakład składał się 6 wydziałów:
1. Kopalnia zaopatrująca zakład w piasek żelazisty.
2. W-1 Płuczka gdzie dokonywało się wstępnie wzbogacanie.
3. W-2 Wydział Produkcji Żelgrudy zwany tzw. wzbogacanie wtórne.
4 W-3 Wydział Produkcji Sit.
5 W-4 Warsztaty Mechaniczno-Remontowe.
6. W-5 Wydział Produkcji Nakrętek.
Już w pierwszym miesiącu pracy zakładu doszło do wybuchu w skruberze czyli urządzeniu do odpylania gazów z pieca obrotowego nr 1. W wyniku wybuchu został przesunięty ważący ponad 100 ton skruber, wyleciały szyby w budynkach oraz uległy pogięciu urządzenia łączące skruber z kominem.[14] Przyczyną wybuchu było prawdopodobnie nagromadzenie się tlenku węgla w skruberze. Do podobnej eksplozji doszło również w sierpniu 1965 r.[15]
W pierwszym miesiącu zaplanowano wyprodukowanie 2000 ton żelgrudy, a udało się uzyskać jedynie 101 ton czyli 5 % planu. W kolejnych miesiąc było nieco lepiej. W maju wyprodukowano 1954 tony żelgrudy, a w czerwcu 2837 ton co stanowiło 52 % zakładanej produkcji. Niską wydajność kierownictwo zakładu tłumaczyło brakiem opanowania procesu technologicznego przez załogę, niedostateczną obsadą kadrową, awariami, oraz ciągłymi przeprojektowaniami urządzeń, które nie zawsze były właściwie zaprojektowane i zainstalowane.[16]
Uroczyste otwarcie zakładu nastąpiło 8 stycznia 1966 r. Jak donosiła prasa lokalna Kombinat jest unikalny w skali światowej.[17]Na otwarciu zakładu zostali zaproszeni przedstawiciele władz państwowych, którą reprezentował Członek Biura Politycznego Komitetu Centralnego wiceminister Franciszek Waniołka oraz przedstawiciele władz wojewódzkich i powiatowych oraz kierownictwo i pracownicy zakładu. Wstęgę przeciął a następnie wygłosił przemówienie wiceminister Waniołka.[18] Na koniec uroczystości dyrektor Zjednoczenia Kopalnictwa Rud Żelaza inż. Roman Niewiarowski przekazał sztandar ufundowany przez zjednoczenie.
W lutym 1966 r. zakład zatrudniał 1830 pracowników, którzy pracowali w systemie trzyzmianowym. Bezpośrednio przy produkcji pracowało 1250 osób czyli 68,3%, pracowników pomocniczych było 310, personel inżynieryjno-techniczny stanowiło 173 osoby, a personel administracyjny 97 osób. Na pierwszej zmianie pracowało 976 osób, na drugiej 458 i na trzeciej 396.[19]
Pierwszy rok istnienia zakładu nie był najlepszy. W pierwszym półroczu 1966 r. produkcja żelgrudy wyniosła 68.5 % w stosunku do planowanej. Zakład według prognoz kierownictwa miał uzyskać pełną zdolność produkcyjną dopiero po 2- 3 latach. Dużym problemem technologicznym było ustalenie najbardziej optymalnego wsadu do pieców. W projektowanym procesie produkcyjnym założono, że połowę wsadu żelazodajnego do pieców będzie stanowił szlam popłuczkowy. W praktyce produkcja żelgrudy tą metodą okazała się bardzo problematyczna co było przyczyną ograniczania bądź zarzucenia dodawania szlamu do wsadu. Stale produkowany szlam w wyniku przepłukiwania piasków zapełniał stawy osadowe co czasem uniemożliwiło pobieranie go drogą pompowania. Dla ratowania produkcji zakład dostawał wysiewki z rud importowanych.[20]
Zakład na każdy miesiąc miał centralnie zaplanowaną ilość wydobytej rudy i przerobionej żelgrudy. Wyśrubowane normy były nierealne, a ich spełnienie było warunkiem do wypłacenia pracownikom premii. Dyrekcja i pracownicy dla ratowania sytuacji gdy plan miesięczny był zagrożony zaczęli zawyżać księgowo ilość wyprodukowanej żelgrudy na składowisku. Inna metoda oszustwa polegała na sypaniu na dno wysyłanych do hut wagonów żelgrudy o małej zwartości żelaza a na wierzch sypano żelgrudę o większej zwartości żelaza. Polecenie na fałszowanie żelgrudy od dyrekcji mieli dostać kolejarze i pracownicy separatorowi, którzy ładowali żelgrudę na wagony. Żelgruda wysyłana do obiorcy powinna mieć minimum 72% żelaza a miała czasami tylko 46%.[21] Głównymi odbiorcami żelgrudy w tym czasie była Huta „Bobrek” w Bytomiu i Huta „Kościuszki” w Chorzowie. O całym procederze wkrótce dowiedzieli się funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa ze Starachowic. W wyniku śledztwa zwolnieniem z pracy ukarano 14 osób w tym dyrektora naczelnego i technicznego. Prokuratura w Strachowach wobec wyciągnica konsekwencji wobec winnych 21 wrzenia 1967 r. umorzyła śledztwo.[22]
6 października 1967 r. doszło do potężnego wybuchu w komorze pieca nr 3. Eksplozja była na tyle silna, że w budynku laboratorium wyleciało kilaka okien i został uszkodzony wentylator skrubera. Prawdopodobnie przyczyną wybuchu były przyspawane klapy bezpieczeństwa w komorach pieca. Dzień później do podobnego wybuchu doszło na piecu nr 1 co doprowadziło do przesunięcia skrubera na fundamencie.[23]
Od początku stycznia do końca października 1967 r. koszty wydobycia i przerobienia rudy na żelgrudę wynosiły 232 506 014 zł. Zakład za sprzedaną żelgrudę otrzymał 67 055 047 zł i poniósł stratę wysokości 165 450 966 zł. Koszt wyprodukowania jednej tony wynosił około 3470 zł a sprzedawano ją za niewiele powyżej 1000 zł. Czyli do każdej wypudrowanej tony zakład dopłacą prawie 2500 zł. Rudę płukaną „Zębiec” sprzedawał do ZGH Sabinów po cenie 100 za jedną tonę.[24]
Dużą część załogi stanowili ludzie młodzi i słabo wykwalifikowani. Niski poziom dyscypliny pracy, brak przestrzegania przepisów przy obsłudze urządzeń prowadził do różnych niebezpiecznych zdarzeń. Do jednego z najbardziej tragicznych wypadków doszło 30 sierpnia 1965 r. w wyniku, którego porażany śmiertelnie prądem został maszynista elektrowozu.
Innym poważnym problemem było nie przestrzeganie trzeźwości przez pracowników. Zjawisko nasilało się szczególnie w okresach świątecznych, np. podczas Bożego Narodzenia 1965 r., do pracy zgłosiła się tylko część załogi. Z tych co dotarli do zakładu połowa była nietrzeźwa i została zatrzymana przez straż przemysłową. Miało to dalsze konsekwencje w brakach na stanowiskach pracy, jeden palacz musiał obsługiwać dwa piece obrotowe co ostatecznie doprowadziło do awarii i wstrzymania pracy trzeciego pieca.[25] Pracownicy według doniesień funkcjonariuszy przeważnie zaopatrywali się w alkohol w sklepie w Lubieni oraz na melinie Marculach, gdzie handlem alkoholem zajmowała się kobieta zwana przez pracowników „Czarną Mańką”[26]. Dużym problemem było także zachowanie bezpieczeństwa przeciwpożarowego, szczególnie na Wytwórni Pyłu Węglowego, gdzie łatwo mogło dojść do wybuchy lub zapaleniu filtrów workowych. W 1969 r. w płomieniach palącego się filtra zginał jeden z pracowników.[27]
Zakład borykał się także z problemami natury płacowej. 5 lipca 1968 r. 74 pracowników pierwszej zmiany na kopalni nie rozpoczęło pracy. Przeszli pod budynek dyrekcji i żądali by wyjaśniono przyczyny wstrzymania wypłaty premii za miesiąc czerwiec. Przyczyną ponownie były normy. Premia nie została wypłacona ponieważ wydobyty piasek posiadał niższą zawartość żelaza niż przewidywała ustalona norma. Według niej piasek powinien zawierać 25% żelaza, a ten wydobyty zawierał średnio około 21,3%. Do pracowników kopalni przybył dyrektor zakładu Ignacy Marjański, który po rozmowach podjął decyzję o wypłaceniu premii, tłumacząc to przekroczeniem realizacji ogólnego planu wydobycia o 14,9 %. Załoga kopalni wróciła do pracy.
W październiku 1968 r. Naczelnik Wydziału III KWMO w Kielcach poinformował Naczelnika Wydziału VI Departamentu III MSW w Warszawie, że zakład od momentu uruchomienia produkcji żelgrudy nie wykonał planu produkcyjnego co powoduje wysokie koszty produkcji i powiększa deficyt zakładu. W 1965 planowano wyprodukować 43 000 ton żelgrudy a wyprodukowano 35 863. Koszt produkcji tony wynosił 4423 zł a cena zbytu 1024 zł. Podobnie było w kolejnych latach. W 1967 r. planowano wyprodukować 80 000 ton, a wyprodukowano 65 124 ton przy kosztach własnych 3625 zł i zbytu 1054 zł za tonę.[28]
Deficyt w produkcji żelgrudy październiku 1968 r. wynosił 626 milinów złotych. Głównym powodem tak wysokiego deficytu była niedopracowana technologia zagęszczania szlamów popłuczkowych, które przy dużej wilgotność nie mogły być pobierane do pieców obrotowych. Niewykorzystanie szlamów powodowało nieopłacalność produkcji. Próbowano pominąć proces wzbogacania próbując wykorzystać w produkcji rudę o dużej zawartości żelaza. Taka produkcja według fachowców spowodowałaby zakończeniu eksploatacji kopalni po 10 latach a nie jak planowano po 50 latach.
Kadra zakładu widząc problemy z wytwarzaniem żelgrudy szukała innej produkcji dla zakładu. 10 grudnia 1968 r. Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego i Maszynowego wydało zarządzenie nr 46/org/68 na podstawie, którego do 15 października 1969 r. w ZGH miała zostać uruchomiona produkcja sit. W tym celu na wydziale W-3 zostały zainstalowane maszyny przeniesione z Warszawskiej Fabryki Sit Blaszanych. Sprowadzono także nowoczesne maszyny firmy Schuler z RFN. Były one instalowane przez pracownika z Niemiec. Dyrekcja, a szczególnie funkcjonariusze służby bezpieczeństwa, obawiając się szpiegostwa, ograniczyła do minimum kontakt instalatora z pracownikami oraz wstrzymała na ten czas nadawanie przez radiowęzeł audycji dotyczącej zakładu. Zdjęto również tabliczki informacyjne o bieżącej produkcji.[29] W 1969 r. ze względu na nierentowność zlikwidowano wydział produkcji nakrętek.
W maju 1969 r. tajny współpracownik SB „Rydecki” doniósł że plan za pierwszy kwartał 1969 r. nie został wykonany ponieważ według niego stanowiska kierownicze na Wydziale W-2 zostały obsadzone przez osoby, które nie znały dobrze procesu wytapiani żelgrudy. Ponadto na wyniki pracy miał wpływ alkohol spożywany przez cześć pracowników w czasie pracy, brak dyscypliny oraz nie przygotowanie odpowiednich ilości materiałów wsadowych do pieca na okres zimowy. Braki odnotowano głównie w koksie i wysiewkach. Koks próbowano zastąpić miałem węglowym a wysiewki rudą płukaną co spowodowało obniżenie jakości żelgrudy i szybsze zużywanie się urządzeń.[30] Maszyny po remontach odbierane były przez komisje, które tworzyły często osoby nie posiadające odpowiednich kwalifikacji.[31] Komisje wydawały zalecenia co do sposobów użycia urządzeń, które niewielu pracowników respektowało, dlatego po niedługim czasie znów musiały przechodzić naprawy.
W drugim kwartale 1969 r. nie wykonano planu ponieważ dwa piece były w remoncie, a na piecu nr 1 udało się wyprodukować około 4000 ton żelgrudy. W trzecim kwartale udało się osiągnąć produkcje na poziomie 5000 tom miesięcznie.
Produkcja żelgrudy nie osiągnęła wielkości planowanych przy budowie zakładu. W związku z wyżej wymienionymi problemami rozważano wstrzymanie produkcji żelgrudy lub zastąpienie ją inną produkcją przy wykorzystaniu urządzeń znajdujących się na terenie zakładu. Między 8 a 12 grudnia 1969 r. w Zębcu wykonano próbę produkcji tlenku cynku i wapna nawozowego w piecu obrotowym nr 3. Próbę na zlecenie Minerstwa Przemysłu Ciężkiego przeprowadzili pracownicy Instytut Metali Niezleżanych w Gliwicach.[32] Surowiec miał być pozyskiwany z hałd znajdujących się Miasteczku Śląskim. Zakładano produkcję wapna nawozowego na poziomie 2500 ton dziennie. Z powodu zbyt wysokich kosztów produkcji, które miały wynieść 350 zł za tonę w stosunku do ceny sprzedaży 70 zł za tonę oraz możliwości zatrucia atmosfery nie podjęto dalszych działań w tym kierunku.[33]
6 czerwca 1970 r. do zakładu przybyła delegacja władz wojewódzkich oraz delegacja z Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego, która przeanalizowała sytuację przedsiębiorstwa i zatwierdziła likwidację wydziału W-2 zajmującego się produkcją żelgrudy.[34] Od lipca 1970 Wydział Produkcji Żelgrudy W-2 znalazł się w likwidacji. Wytwarzanie żelgrudy prowadzono jeszcze do w połowy lipca, do momentu wyczerpania zapasów piasków. Cześć pracowników została przesłana na inne wydziały część przesłana do Fabryki Samochodów Ciężarowych w Starachowicach i jej filii w Iłży. Kolejna część dostała propozycję wyjechania do pracy w NRD poprzez firmę „Rudex”. Niewielka grupa pracowników została do zabezpieczania urządzeń na wydziale W-2, aby w przyszłości bez większych nakładów ponownie można było uruchomić produkcję na piecach obrotowych.[35] Zakończenie wydobycia piasku i produkcji żelgrudy zamknęło pewien rozdział w dziejach zakładu. Obecnie w miejscu kopalni piasku znajduje się zbiornik wodny Kotyzka Płuczka i nie ma już prawie żadnych śladów po jej istnieniu. Budynki znajdujące w zakładzie po zakończeniu produkcji żelgrudy zostały przystosowane do nowej roli. Zalew w Brodach z którego miano pozyskiwać wodę do produkcji pełni rolę akwenu rekreacyjnego.
Bibliografia:
Źródła
- IPN Ki 014/1083 t. 1, Teczka podręczna dot. Zakładów Górniczo-Hutniczych „Zębiec” w Zębcu 1962-1971.
- IPN Ki 014/1083 t. 2, Teczka podręczna dot. Zakładów Górniczo-Hutniczych „Zębiec” w Zębcu
1960-1963. - IPN Ki 014/1083 t. 3, Teczka podręczna dot. Zakładów Górniczo-Hutniczych „Zębiec” w Zębcu
1964-1965. - IPN Ki 014/1083 t. 4, Teczka podręczna dot. Zakładów Górniczo-Hutniczych „Zębiec” w Zębcu
1964-1967. - IPN Ki 014/1083 t. 5, Teczka podręczna dot. Zakładów Górniczo-Hutniczych „Zębiec” w Zębcu
1964-1969. - AIPN Ki 015/591, Sprawa operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Wylew” dot. prac budowlanych prowadzonych przy układaniu rurociągu Brody – Zębiec.
- AIPN Ki 014/990, Sprawa operacyjno-śledcza kryptonim „Pochylnia” dot. ustalenia przyczyn awarii pieca obrotowego nr 2 w Zakładach Górniczo-Hutniczych w Zębcu 1967-1968.
- AIPN Ki 014/993, Akta dochodzenia w sprawie popełnienia przestępstwa z art. 263 § 1 KK, tj. o uszkodzenie pieca obrotowego nr 2 w Zakładach Górniczo-Hutniczych w Zębcu 1967-1967.
- AIPN Ki 014/998 t. 1, Sprawa operacyjno-śledcza kryptonim „W-2” dot. wykrycia sprawcy nacięcia taśmy transportowej przenośnika nr 1 w Zakładach Górniczo-Hutniczych w Zębcu1967-1968.
- AIPN Ki 014/998 t. 2, Materiały kontrolne sprawy operacyjno-śledczej kryptonim „W-2” dot. wykrycia sprawcy nacięcia taśmy transportowej przenośnika nr 1 w Zakładach Górniczo-Hutniczych w Zębcu 1967-1968.
- AIPN Ki 015/636, Sprawa operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Przestój” dot. licznych awarii maszyn i urządzeń w Kopalni i Zakładach Wzbogacenia Piasków Żelazistych w Zębcu [1961] 1962 – 1963.
Czasopisma
- Kombinat górniczo-przeróbczy piasków żelazistych w Zębcu w pierwszej fazie budowy i przy pierwszych …kłopotach, Słowo Ludu, nr 207 z 30.08.1956 r.
- Zakłady Wzbogacania Piasków Żelazistych w Zębcu rozpoczną produkcję w 1963 r., Słowo Ludu nr 152 z 17.06.1958 r.
- Występnie tow. F. Waniołki w czasie uroczystości w Zębcu, Słowo Ludu, nr 10 z 10.01.1966 r.
- Ariel Ciechański, Sieci kolei przemysłowych w obsłudze górnictwa rud żelaza-zarys dziejów, TTS Technika Transportu Szynowego, nr 7-8 z 2016 r.
- Iłżeckie głosuje, Jednodniówka P.K.F.J.N. Powiatu Iłżeckiego, maj 1965r.
Fotografie większości zastały udostępnione zasobu archiwum Zakładu Górniczo-Metalowe „ZĘBIEC” w Zębcu Spółka Akcyjna za co bardzo dziękuje.
Jarosław Ładak
[1] Projekt wstępny Kopalni „Zębiec”, sygn. 21/343/0/-/144, Archiwum Państwowe w Kielcach.
[2] AIPN Ki 014/1083 t. 3, Informacja dot. Realizacji inwestycji w Zakładach Górniczo-Hutniczych Zębcu
z dn. 09.10.1965 r., s. 297.
[3] AIPN Ki 014/1083 t. 3, Informacja dot. realizacji inwestycji w Zakładach Górniczo-Hutniczych Zębcu
z dn. 09.10.1965 r., s. 296-297.
[4] Ibidem
[5] AIPN Ki 014/1083 t.3, Informacja do Kolegium Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego o realizacji budowy
K i ZWPZ w Zębcu, s.76-88.
[6] Kombinat górniczo-przeróbczy piasków żelazistych w Zębcu w pierwszej fazie budowy i przy pierwszych …kłopotach, Słowo Ludu, nr 207 z 30.08.1956 r., s.1.
[7] Zakłady Wzbogacania Piasków Żelazistych w Zębcu rozpoczną produkcję w 1963 r., Słowo Ludu nr 152 z 17 .06.1958 r. , s. 1-2.
[8] Obecnie taką koparkę jako atrakcję turystyczną można zobaczyć w Kleczewie koło Konina
[9] AIPN Ki 014/1083 t.3, Informacja do Kolegium Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego o realizacji bodowy K. i ZWPZ w Zębcu, s. 80.
[10] Ariel Ciechański, Sieci kolei przemysłowych w obsłudze górnictwa rud żelaza – zarys dziejów, TTS Technika Transportu Szynowego,, nr 7-8 z 2016 r., s.28.
[11] AIPN Ki 015/591, Sprawa operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Wylew” dot. prac budowlanych prowadzonych przy układaniu rurociągu Brody – Zębiec.
[12] AIPN Ki 014/1083 t.3, Meldunek mjr. E. Pastuszki do kierownika Samodzielnej Sekcji Ogólno-Organizacyjnej KWMO w Kielcach z dn. 22.04.1965 r., s. 193.
AIPN Ki 014/1083 t.3, Informacja dot. Realizacji inwestycji w Zakładach Górniczo-Hutniczych Zębcu
z dn. 09.10.1965 r., s.307.
[14] AIPN Ki 014/1083 t.,. Meldunek mjr. E. Pastuszki do kierownika Samodzielnej Sekcji Ogólno- Organizacyjnej KWMO w Kielcach z dnia 22.04.1965 r., s. 193.
[15] AIPN Ki 014/1083 t.3, Notatka Służowa z dn. 08.09.1965 r., s. 257-258.
[16] AIPN Ki 014/1083 t.3, Meldunek specjalny do Naczelnika Wydziału III KWMO w Kielcach z dnia 14.07.1965 r., s. 235-236.
[17] W Zębcu oddano do eksploatacji kopalnię piasków żelazistych i zakład przetwórczy, Słowo Ludu, nr 10 z 10.01.1966 r., s.1-2.
[18] Występnie tow. F. Waniołki w czasie uroczystości w Zębcu, Słowo Ludu, nr 10 z 10.01.1966 r., s. 2.
[19] AIPN Ki 014/1083 t.4, Zatrudnianie zakładu, s. 364.
[20] AIPN Ki 014/1083 t.3.,Charakterystyka zakładu za pierwsze półrocze 1966 r. podpisane przez Z-ce komedianta MO d/s Bezp. w Stachowicach ppłk, Czesława Kowalczyka, s. 210-215.
[21] AIPN Ki 014/1083 t.4, Oświadczenie pracownika z dn. 21.03.1966 r., s. 319.
[22] AIPN Ki 014/1083 t.2, wniosek z dn. 18.10.1967 r. o zakończenie sprawy operacyjnego sprawdzenia krypt. „Granulacja” nr rejestr. 4330, s. 364-366.
[23] AIPN Ki 014/1083 t.4, Informacja z dn. 21.10.1967 r. sporządzona przez por. Edmunda Stachurę na podstawie informacji zdobytych od tajnego współpracownika „Władysław”, s.39.
[24] AIPN Ki 014/1083 t.4, Informacja z dn. 22.11.1967 r. sporządzona [rzez por. Edmunda Stachurę na podstawie informacji zdobytych od tajnego współpracownika „J. Ząbecki”, s. 31.
[25] AIPN Ki 014/1083 t.4, Doniesienie nr 2/8/66 od tw. „Alfa” z dn. 06.01.1966 r, s. 392.
[26] AIPN Ki 014/1083 t.3. Notatka służbowa sporządzona na postawie rozmowy z tw „Kowalskim” na spotkaniu
w dn. 20.10.1964 r., s. 121.
[27] AIPN Ki 014/1083 t.1, Informacja nr 28/69 napisana przez por. Stacherę na podstawie informacji uzyskanych od tajnego współpracownika „Styczeń”, s. 162.
[28] AIPN Ki 014/1083 t.2 Pismo do Naczelnika Wydziału VI Dep. III MSW w Warszawie z dn. 23.01.1968 r.., s. 310
[29] AIPN Ki 014/1083 t.2, Pismo z 18.10.1968 Zastępcy Komendanta MO ds. SB w Strachowach ppłk Cz. Kowalczyka
do Naczelnika Wydziału III KWMO w Kielcach, s. 301.
[30]AIPN Ki 014/1083 t. 2, Informacja nr 48/69 napisana przez por. Stacherę na podstawie informacji uzyskanych od tajnego współpracownika „Rudecki”, s. 117.
[31] AIPN Ki 014/1083 t. 2, Informacja nr 50/69 napisana przez por. Stacherę, s. 133.
[32] AIPN Ki 014/1083 t. 1, Informacja nr 55/70 napisana przez por. Stacherę na podstawie informacji uzyskanych od tajnego współpracownika „Rudecki”, s. 182.
[33] AIPN Ki 014/1083 t. 2, Informacja Z-ca Kom. MO ds. SB w Starachowicach do Naczelnika Wydziału III KWMO w Kielcach, s. 349-351.
[34] AIPN Ki 014/1083 t. 2, Informacja Z-ca Kom. MO ds. SB w Starachowicach do Naczelnika Wydziału III KWMO w Kielcach, z dn. 08.06.1970 r., s. 352-353.
[35] AIPN Ki 014/1083 t. 1, Informacja nr 51/70 napisana przez por. Stacherę na podstawie informacji uzyskanych od tajnego współpracownika „Piątek, s. 248.